Έναν διάλογο που είχε ανακοινώσει η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, κ. U. von der Leyen, στον λόγο της για την Κατάσταση της Ένωσης στις 13/Σεπτεμβρίου/2023. Στόχος του διαλόγου είναι να απαντήσει σε θεμελιώδη ερωτήματα και προκλήσεις που αφορούν στις προοπτικές, για ένα αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο για τους γεωργούς και τις αγροτικές κοινότητες, για στήριξη της γεωργίας μέσα στα όρια του οικοσυστήματος του πλανήτη, για αξιοποίηση της γνώσης και των τεχνολογικών καινοτομιών και κυρίως "να προωθήσουμε ένα λαμπρό και ακμάζον μέλλον για το σύστημα αγρο-διατροφής της Ευρώπης σε έναν ανταγωνιστικό κόσμο".
Ο Διάλογος ξεκίνησε στην σκιά των πρόσφατων αγροτικών κινητοποιήσεων που έχουν συνταράξει πολλές χώρες - όχι όλες - της ΕΕ και την Ελλάδα. Δεν υπάρχει ίσως πιο επίκαιρη στιγμή να δούμε και στην χώρα μας τα θέματα που θίγει ο Στρατηγικός Διάλογος για την Γεωργία και κυρίως να αναρωτηθούμε γιατί άραγε δεν έχει ξεκινήσει αντίστοιχος διάλογος για την γεωργία και για το "σύστημα αγρο-διατροφής" στην χώρα μας. Η απάντηση, δυστυχώς, είναι ότι αφ' ενός δεν υπάρχει - δεν υπήρξε ποτέ – διαδικασία διαμόρφωσης στρατηγικής για την Ελληνική γεωργία, αφ' ετέρου δεν υπάρχουν αντίστοιχοι εταίροι για την διεξαγωγή ενός τέτοιου διαλόγου και θα προσθέταμε πως η ίδια η έννοια ενός "συστήματος αγρο-διατροφής" στην Ελλάδα είναι προβληματική αφού πρόκειται για ένα κατακερματισμένο, ασυνεχές, ασυντόνιστο σύμπλεγμα αγροτικών εκμεταλλεύσεων, επιχειρήσεων εισροών, μεταποίησης και εμπορίας, Υπουργείου, οργανισμών, και λοιπών κυβερνητικών φορέων. Ένα σύστημα, δηλαδή χωρίς διακυβέρνηση.
Από τα παραπάνω, ο κύριος λόγος της έλλειψης διακυβέρνησης και της ανυπαρξίας στρατηγικής και διαλόγου για το Ελληνικό "σύστημα αγρο-διατροφής" είναι η απουσία εταίρων - κυρίως και πρωτίστως: η απουσία ενός συντεταγμένου οργάνου των αγροτών. Αν η πρόσφατη πρόσκληση από τον Πρωθυπουργό σε συνάντηση με τους "αγρότες" νομιμοποιεί έναν επίσημο εκπρόσωπό τους, τότε αυτός είναι η "Συντονιστική Επιτροπή Μπλόκων". Χωρίς καμιά πρόθεση μείωσης του πολύ σοβαρού ρόλου που παίζουν τα συντονιστικά όργανα των αγροτικών κινητοποιήσεων, ο σοβαρός παρατηρητής πολύ γρήγορα μπορεί να διαπιστώσει ότι τέτοια όργανα είναι ad-hoc, δεν έχουν συλλογική εκπροσώπηση, ούτε συστηματική και σε βάθος προετοιμασία για να προτείνουν και για να συζητήσουν στρατηγική – συχνά δε ούτε καν τακτική. Οι προτάσεις στρατηγικής και η συζήτηση θα πρέπει να γίνει με όλους τους εταίρους του "συστήματος αγρο-διατροφής" και όχι μόνο με τον εκάστοτε Υπουργό - η προσωρινότητα (18/μηνη θητεία κατά μέσο όρο) του οποίου είναι χαρακτηριστικό της ασυνέχειας και κατακερματισμού του "συστήματος". Η απουσία όμως ενός συντεταγμένου οργάνου των αγροτών αφήνει ένα τεράστιο κενό στο "σύστημα" που θα πρέπει να συμπληρωθεί με την δημιουργία ενός αντιπροσωπευτικού, κατ' αρχή κλαδικού οργάνου πανελλαδικής εκπροσώπησης όλου του φάσματος, σε πρώτη φάση της πρωτογενούς παραγωγής, σε δεύτερη φάση του αγρο-διατροφικού συστήματος στην ολότητά του.
Η απουσία συλλογικού οργάνου εκπροσώπησης των αγροτών, είναι επίσης η κύρια αιτία της πλημμελούς οργάνωσης και λειτουργίας των περισσότερων από τις Διεπαγγελματικές Οργανώσεις (ΔΟ) (ν. 4015/2011). Οι ΔΟ αποτέλεσαν δυνητικά σημαντικούς εταίρους, οργανωμένες κάθετα στις αλυσίδες αξίας κατά αγρο-διατροφικό κλάδο. Όμως, χωρίς συγκροτημένη εκπροσώπηση των αγροτών στον κάθε κλάδο της εκάστοτε ΔΟ, καταλήγουν συχνά να κυριαρχούνται από αυτούς που έχουν την δύναμη εκπροσώπησης (και της αγοράς), που σπάνια είναι οι γεωργοί. Πολλές φορές η λειτουργία και διάρθρωση των ΔΟ κυνδυνεύει ακόμα και να καταστρατηγήσει την διακριτική εξαίρεση των ΔΟ που τις επιτρέπει να περνούν κάτω από τα "ραντάρ" των Ευρωπαϊκών και εθνικών Επιτροπών Ανταγωνισμού (Κ1308/2013). Πως μπορεί να πληρωθεί το κενό της συμμετοχής των αγροτών – δηλαδή του κύριου εταίρου του συστήματος αγρο-διατροφής;
Η πρόσφατη προσπάθεια ένταξης των αγροτών στα Επιμελητήρια, δεν αναμένεται να αναπληρώσει το κενό της εκπροσώπησης των αγροτών, γενικότερα αλλά και ειδικά για τις ΔΟ. Ίσως μάλιστα και να αποπροσανατολίσει και αναβάλει στο απώτερο και άγνωστο μέλλον την δημιουργία ενός ουσιαστικού οργάνου εκπροσώπησης και διαλόγου των αγροτών. Το ΥΠΑΑΤ κατέθεσε νομοσχέδιο προς τροποποίηση του νόμου (4497/2017) περί Επιμελητηρίων, ώστε να περιλάβουν αγροτικά τμήματα. Σύμφωνα με το άρθρο 67 του νομοσχεδίου, τα αγροτικά τμήματα δεν θα είναι αυτόνομα, αλλά θα λειτουργούν μέσω της κεντρικής ιεραρχίας του κάθε Επιμελητηρίου. Δηλαδή, όπως και στις ΔΟ οι αγρότες καλούνται να συμμετάσχουν – ερήμην, συλλήβδην και με συνοπτικές διαδικασίες - μαζί με τους άλλους εταίρους της αγροδιατροφής, αυτή την φορά όχι κλαδικά αλλά συλλογικά. Στην εισηγητική έκθεση αναφέρεται γενικά και αόριστα ότι ο σκοπός της δημιουργίας αγροτικών τμημάτων στα επιμελητήρια, είναι η "υποστήριξη και ενίσχυση της αγροτικής δραστηριότητας". Από ότι φαίνεται όμως, η εν λόγω τροποποίηση κυρίως αφορά σε γραφειοκρατικές διαδικασίες ελέγχου και πιστοποίησης επιχειρήσεων καθώς και στην διαχείριση του περίφημου "μητρώου αγροτών". Όλα αυτά με γεναία χρηματοδότηση μέσα από τις δηλώσεις ΟΣΔΕ. Επίσης, η δημιουργία αγροτικών τμημάτων από κάθε Επιμελητήριο είναι προαιρετική άρα δεν θα είναι καθολική για όλη την επικράτεια, ούτε για όλους τους αγρότες.
Αναρωτιέται και ο πιο καλόπιστος παρατηρητής σε τι πραγματικά στοχεύει το ΥΠΑΑΤ - δηλαδή η πολιτική ηγεσία του "συστήματος αγρο-διατροφής", με την είσοδο των γεωργών στα Επιμελητήρια; Θα λύσουν άραγε τα επιμελητήρια το πρόβλημα της εκπροσώπησης των αγροτών και την συμμετοχή τους στον "στρατηγικό διάλογο για την γεωργία"; Έναν διάλογο που δεν ξεκίνησε ποτέ ούτε και φαίνεται να τον επιζητεί κανείς θεσμικά, αφού από τον προβληματισμό και από τον διάλογο απουσιάζει ο κύριος εταίρος – ο γεωργός! Η λύση δεν μπορεί να είναι ένα από πανω-προς τα κάτω όργανο, αλλά το αντίστροφο: ένα όργανο που συνίσταται από κλαδικές οργανώσεις ανά κατηγορίες προϊόντων και είναι αυτοχρηματοδοτούμενο. Ένα Πανελλαδικό Διακλαδικό Συμβούλιο Γεωργίας (ΠΔΣΓ).
Το ΠΔΣΓ θα μπορούσε να είναι ένα δημοκρατικά εκλεγμένο από την βάση σώμα που θα οργανωθεί κατ΄αρχήν ανά κλάδο παραγωγής ή ανά προϊόν, ώστε να εκφράζει τις ιδιαιτερότητες και τα συμφέροντα του κάθε κλάδου (πχ. σιτηρά, βαμβάκι, αιγοπρόβατα, αλιεία, ελιά, κλιπ). Το ΠΔΣΓ θα πρέπει να είναι χρηματοδοτούμενο με πολύ μικρή υποχρεωτική συνεισφορά από τις δηλώσεις ΟΣΔΕ (πχ. 1 Ευρώ ανά δήλωση θα έφερνε ετήσια έσοδα πάνω από 600 χιλ. Ευρώ). Το ΠΔΣΓ θα είναι οργανωμένο πυραμιδικά, ανά δήμο, ανά περιφέρεια και στην επικράτεια και είναι εξαιρετικά σημαντικό και απαραίτητο να έχει πολύ καλά στελεχωμένη επαγγελματική διοίκηση. Οι κλαδικές θα ορίζουν τους εκπροσώπους στα αντίστοιχα όργανα (πχ ΔΟ). Οι περιφερειακές θα εκπροσωπούν κάθε κλάδο και το σύνολο ανά περιφέρεια, ενώ το κορυφαίο εθνικό σώμα θα εκπροσωπεί όλο τον γεωργικό τομέα σε εθνικό και διεθνές επίπεδο (πχ. COPA). Το ΠΔΣΓ δεν θα πρέπει να είναι ένα απλό συνδικαλιστικό όργανο εκπροσώπησης και διεκδίκησης, αλλά θα μπορούσε ακόμη και να χρηματοδοτεί εφαρμοσμένη έρευνα ανά κλάδο ή για το σύνολο της γεωργίας, να οργανώνει συστηματική διαβούλευση, και διαρκή εκπαίδευση των μελών του, να είναι ο εταίρος του επικείμενου συστήματος εφαρμογών AKIS (Γεωργικά Συστήματα Γνώσης & Καινοτομίας). Με άλλα λόγια, το ΠΔΣΓ θα μπορούσε να συμπληρώσει, τα κενά διακυβέρνησης του "συστήματος αγρο-διατροφής".
Ο νόμος 4073/2020 θεσμοθέτησε το συντονιστικό όργανο των αγροτικών συνεταιρισμών της χώρας, την Εθνική Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών (ΕΘΕΑΣ). Αυτό ήταν ένα βήμα προς την σωστή κατεύθυνση, η ΕΘΕΑΣ όμως εκπροσωπεί μόνο τους συνεταιρισμούς που είναι εγγεγραμμένοι στο Εθνικό Μητρώο Αγροτικών Συνεταιρισμών – δεν είναι ένα καθολικό όργανο του συστήματος αγρο-διατροφής – ούτε καν όλου του συνεταιριστικού τομέα της χώρας. Είναι καιρός η νέα ηγεσία του ΥΠΑΑΤ να προχωρήσει στο επόμενο βήμα, που θα είναι η θεσμοθέτηση του Πανελλαδικού Διακλαδικού Συμβουλίου Γεωργίας (ΠΔΣΓ). Το ΠΔΣΓ παράλληλα και σε συνεργασία με την ΕΘΕΑΣ και τις Διεπαγγελματικές Οργανώσεις (ΔΟ) και άλλες οργανώσεις και φορείς του χώρου, θα αποτελέσουν στο επόμενο στάδιο μία κορυφαία οργάνωση που θα είναι το κύριο όργανο διακυβέρνησης του Ελληνικού συστήματος αγρο-διατροφής.
*Καθηγητής, Διδάκτορας Συντονιστής NUTRiGREEN & SASi-SPi Σουηδικό Πανεπιστήμιο Γεωργικών Επιστημών
