Το βαμβάκι και η ίνα του διαμόρφωσαν τις συνθήκες για την πρώιμη παγκοσμιοποίηση
Κυρίως όµως χάρη στην πρόσφατη ψηφιακή διαδικτύωση που µετέτρεψε τον κόσµο σ’ ένα «µεγάλο χωριό». Μηδενίζοντας τις αποστάσεις και τον χρόνο και µιλώντας τη γλώσσα των υπολογιστών, απολαµβάνουµε σήµερα τα θετικά της ψηφιακής παγκοσµιοποίησης, δεχόµαστε όµως και τα αρνητικά της.
Είναι όµως λάθος να νοµίζουµε ότι αυτή είναι η πρώτη και µοναδική παγκοσµιοποίηση της κοινωνίας. Επανειληµµένα στο παρελθόν, για πολλούς και ποικίλους λόγους, και ποικίλους τρόπους, η κοινωνία κατάφερε να γίνει ένα «παγκόσµιο χωριό». Θα χρησιµοποιήσω, τα βήµατα της αλυσίδας βάµβακος. Από την εξηµέρωση, τη διασπορά, την καλλιέργεια, τη βελτίωσή του, τη συγκοµιδή, επεξεργασία, µεταποίηση σε νήµα, υφαντουργία κ.α. προκειµένου να δείξω τον καταλυτικό ρόλο του βάµβακος στη γένεση της προηγούµενης παγκοσµιοποίησης. Είµαι σίγουρος ότι υπήρχαν κι άλλες. Προτιµώ όµως την περίπτωση του βάµβακος, µε τα πολλά και ποικίλα βήµατα της αλυσίδας εξηµέρωσης, διασποράς, παραγωγής, µεταποίησης, εµπορίας, χρήσεων των ποικίλων παραγόµενων προϊόντων του.
Ήταν περίπου 250 χρόνια πριν, όταν η ίνα του βάµβακος ένωσε τον κόσµο. Από το 1780 περίπου έως ότου η ανακάλυψη της µεταλλικής και αργότερα της γυάλινης ίνας τελείωσε τα δίκτυα του βάµβακος, οδηγώντας την κοινωνία στη σηµερινή ηλεκτρονική δικτύωσή της.
Τα διάφορα είδη του βάµβακος έλκουν την καταγωγή τους από την Ινδία. Όπου ευδοκιµούν, τόσο το παγκοσµίως καλλιεργούµενο σηµερινό είδος βάµβακος Gossypium hirsutum, όσο και το λεγόµενο Gossypium Barbadence, το οποίο σ’ εµάς αναφέρεται ως αιγυπτιακό βαµβάκι, µε τις χαµηλότερες αποδόσεις αλλά την πολύ µακρύτερη και ποιοτική ίνα, καθώς και ο πολυετής θάµνος βάµβακος µε το όνοµα G. Arbortium (που δεν καλλιεργείται όµως εκτός Ινδίας).
Το βαµβάκι στη Ινδία ήταν ανδρική υπόθεση
Η καλλιέργεια, η συγκοµιδή και η µεταποίηση του βάµβακος σε νήµατα και υφάσµατα, όπως οι µουσελίνες, τα εµπριµέ, τα τσίτια, τα κάµποτα κ.α. ήταν όλα υπόθεση των ανδρών της Ινδίας. Αυτοί καλλιεργούσαν, συγκόµιζαν, έγνεθαν, έκαναν νήµα µε τα σφονδίλια και τα αδράχτια, ύφαιναν στους αργαλειούς τους για να παραχθούν αυτά τα εξαιρετικά προϊόντα µεταποίησης που προανέφερα.
Η µεταφορά και επεξεργασία του προϊόντος στη ∆ύση (Αγγλία)
Η Ινδία ήταν τότε αποικία της Αγγλίας. Οι Άγγλοι έµποροι, λοιπόν, µετέφεραν δια θαλάσσης µε τα πλοία το συγκοµιζόµενο στην Ινδία βαµβάκι στο Μάντσεστερ, όπου στήθηκαν τα πρώτα εργοστάσια νηµατουργίας και υφαντουργίας στον κόσµο. Από το πρώτο τέτοιο εργοστάσιο βιοµηχανικής επεξεργασίας του βάµβακος µε µηχανικά µέσα άρχισε η λεγόµενη Βιοµηχανική Επανάσταση στον κόσµο. Στο Μάντσεστερ, το οποίο µετέπειτα εξελίχθηκε στο Βιοµηχανικό Κέντρο της Ευρώπης. Όποιος διαβάσει τα πρακτικά των ετήσιων συγκεντρώσεων των βαµβακοβιοµηχάνων του Μάντσεστερ, θα δεί όλα τα εξελικτικά βήµατα, έκτοτε. Οι Άγγλοι κάτοικοι της Ινδίας που γνώριζαν καλά τη ανδρική χειροποίητη επεξεργασία της Ίνας και των αργαλειών δουλειά επίσης των ανδρών στην Ινδία, όπως προείπα προσπάθησαν να βιοµηχανοποιήσουν την όλη επεξεργασία στο Μάντσεστερ φτιάχνοντας µηχανικά αδράχτια, χτένια και αργαλειούς.
Μη διαφεύγει όµως της προσοχήςότι το Μάντσεστερ δεν είναι παράκτια πόλη, δεν έχει λιµάνια που να ξεφορτωθούν οι µπάλες βάµβακος που συγκοµίσθηκε στην αποικία τους την Ινδία. Αναγκαστικά, λοιπόν, τα φορτωµένα µε βαµβάκι πλοία έδεναν στο διπλανό λιµάνι του Λίβερπουλ, σε απόσταση 26 χιλιόµετρων. Η µεταφορά µε κάρα από το Λίβερπουλ στο βιοµηχανικό Μάντζεστερ, ανάγκασε εµπόρους και βιοµηχάνους βάµβακος να κατασκευάσουν την πρώτη σιδηροδροµική γραµµή στον κόσµο. Ατµοµηχανές τρένων µε βαγόνια φορτωµένα µε βαµβάκι άρχισαν να το µεταφέρουν από το λιµάνι του Λίβερπουλ στα εργοστάσια του Μάντζεστερ. Το βαµβάκι, λοιπόν, µετά από τη βιοµηχανική επανάσταση που προανέφερα ήταν η αιτία δηµιουργίας της πρώτης σιδηροδροµικής γραµµής 26 χιλιοµέτρων και των αντίστοιχων ατµοµηχανών.
Η εξάπλωση της καλλιέργειας του βάµβακος εκτός της Ινδίας
Η καλλιέργεια βάµβακος όµως από την Ινδία άρχισε να εξαπλώνεται στις γύρω περιοχές και σιγά-σιγά επεκτεινόµενη δυτικά έφτασε στη Μικρά Ασία και µέσω της καλλιέργειας στην Ελλάδα εξαπλώθηκε και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Το ίδιο συνέβη και στην Αφρική. Αρχικά στην Αίγυπτο, µε κύριο βιοµηχανικό κέντρο επεξεργασίας την Ελληνική Κοινότητα της Αλεξάνδρειας, µε προάρχουσα την οικογένεια Μπενάκη. Παρενθετικά να τονίσω ότι ήταν αυτή η οικογένεια που αργότερα, όταν ο Νάσερ έδιωξε τους Αιγυπτιώτες Έλληνες, συνέβαλαν τόσο µε την εµπειρία και τις γνώσεις τους όσο και µε τη χρηµατοδότησή τους στην υποστήριξη της ανάπτυξης του γεωργικού µας τοµέα γενικότερα αλλά και του βάµβακος ιδιαίτερα. Έτσι δηµιουργήθηκε, µεταξύ άλλων, το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο στην Αθήνα. Ενώ, υποστηρίζοντας χρηµατοδοτικά και τον πρωθυπουργό Βενιζέλο, τον βοήθησαν να στήσει σηµαντικά ινστιτούτα γεωργικών ερευνών (για τα ψυχανθή στη Λάρισα, για το βαµβάκι στη Σίνδο της Θεσσαλονίκης, για τα σιτηρά στη Θέρµη της Θεσσαλονίκης, για τον καπνό στη ∆ράµα κ.α). Φρόντισαν δε να προσληφθούν και να τα λειτουργήσουν κορυφαίοι Έλληνες επιστήµονες της διασποράς, διακριθέντες σε επιστηµονικά κέντρα της ∆ύσης.
Η καλλιέργεια του βάµβακος εξαπλώθηκε ακόµη δυτικότερα, στην Ανατολική Μεσόγειο. Παράλληλα, περνώντας τον ερηµικό και χωρίς νερό αραβικό κόσµο έφτασε στην Αφρική και τις δυτικές της ακτές.
Επίσης, το βαµβάκι από την Ινδία εξαπλώθηκε γρήγορα στον περίγυρό της, Πακιστάν, Κίνα και άλλες περιοχές, αρδευόµενες όλες έως σήµερα από τις πηγές νερού των ποταµών. Γνωστή είναι η περιοχή του Κασµίρ, µε τις πηγές των ποταµών αυτών στα υψίπεδα του θρησκευτικού οροπεδίου του Θιβέτ. Κρατήστε το όνοµα, διότι αποτελεί µια από τις πιο «καυτές» περιοχές του κόσµου µε καθηµερινές εχθροπραξίες των χωρών για τη µοιρασιά του νερού. Και αποτελεί µια από τις περιοχές του κόσµου, από όπου θα ξεκινήσει ο επόµενος παγκόσµιος πόλεµος για το νερό. Η άλλη είναι η Μέση Ανατολή και η τρίτη στην Αφρική, όλες για τα νερά.
Το βαµβάκι από τη ∆υτική Αφρική µεταναστεύει στην Αµερική
Με την ανακάλυψη της Αµερικής από τον Χριστόφορο Κολόµβο, η καλλιέργεια πέρασε από τη δυτική ακτή της Αφρικής, απέναντι στις Νοτιοανατολικές Πολιτείες της Αµερικής (Νοτ. Καρολίνα, Φλώριδα, Αριζόνα, Μισσισιπί). Οι Αµερικανοί καλλιεργητές της περιοχής έφερναν καραβιές µε Αφρικανούς νέγρους δούλους, για την καλλιέργεια, συγκοµιδή και επεξεργασία, οι οποίοι ήξεραν, όπως προανέφερα, από βαµβακοκαλλιέργεια. Έτσι γέµισε νέγρους δούλους η Αµερική, οι οποίοι απελευθερώθηκαν και έγιναν πολίτες της Αµερικής πολύ αργότερα. Αντίθετα, στις Βόρειες Πολιτείες των ΗΠΑ, τη λεγόµενη Νέα Αγγλία, από τη Νέα Υόρκη και πάνω είχαν φτάσει – όπως δηλώνει και τα όνοµα – φθάνουν Άγγλοι βιοµήχανοι οι οποίοι όπως αντιλαµβάνεστε από τα προλεχθέντα, ήταν γνώστες της βιοµηχανικής επεξεργασίας και µεταποίησης βάµβακος. Σ’ αυτό τον άξονα των ανατολικών Πολιτειών της Αµερικής, του βιοµηχανικού Βορρά και καλλιεργητικού Νότου της Αµερικής, γεννήθηκε η διαµάχη πλούσιου βορρά και φτωχού νότου, που οδήγησε στον Εµφύλιο Πόλεµο της Αµερικής. Το βαµβάκι ήταν το αίτιο του πολέµου Βορείων – Νοτίων. Και ήταν αυτή η διαρκής προστριβή Βορείων – Νοτίων, καθώς και λευκών – νέγρων που κατέληξε στην αναγκαστική συνένωση και ισότητα όλων των Αµερικανών πολιτών, διαµορφώνοντας στο τέλος τις σηµερινές ΗΠΑ, επιφέροντας την κατάργηση της δουλείας, την ισότητα όλων των πολιτών, ενσωµατώνοντας µάλιστα τόσο µεξικανικά κοµµάτια και πληθυσµούς, όσο και άλλους µετανάστες από Νότια Αµερική, Ευρώπη Ασία και άλλες περιοχές της γης.
Να υπενθυµίσω ότι σήµερα χάρις στην πρόοδο της επιστήµης και της τεχνολογίας του DNA, όταν οι επιστήµονες κατόρθωσαν να διαβάσουν πλήρως το γενετικό DNA πολλών αµερικανικών οµάδων και φυλών, επιβεβαιώθηκαν µε τα πιο αξιόπιστα επιστηµονικά αποτελέσµατα όλα τα παραπάνω.
Πως βλέπει η επιστήµη σήµερα το βαµβάκι
Οι σύγχρονες γονιδιωµατικές αναλύσεις του DNA έδειξαν ότι το «µπαµπάκι», όπως το έλεγε και ο φίλος µου, βουλευτής και πρώην υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων Γ. Ανωµερίτης, είναι ένα πολυπλοειδές είδος προερχόµενο από τη συνένωση δύο διαφορετικών άγριων διπλοειδών ειδών βάµβακος. ∆ηλαδή είναι ένα υβρίδιο, αποτελείται από δύο διαφορετικά συγγενικά γονιδιώµατα που συµβιούν µέσα στον ίδιο πυρήνα του σηµερινού βάµβακος. ∆ύο γονιδιώµατα από το ένα και άλλα δύο από το άλλο διπλοειδές βαµβάκι, συνενούµενα, έδωσαν το σηµερινό µε τα τέσσερα γονιδιώµατα του πυρήνα. Από αυτό πηγάζει ο χαρακτηρισµός του ως «πολυπλοειδές». Η συνένωσή τους σε ένα κοινό πυρήνα έδωσε την ευκαιρία της ύπαρξης πολλαπλών γονιδιωµάτων στο καλλιεργούµενο σήµερα βαµβάκι που το καθένα προσδίδει τις ιδιαίτερές του ιδιότητες των γονιδίων του στο καλλιεργούµενο πολυπλοειδές. Για παράδειγµα, τα γονίδια ενός είδους έδωσαν την εξαιρετική σε µήκος και ποιότητα ίνα, ενώ γονίδια από το άλλο είδος προσέδωσαν άλλα, πολύτιµα χαρακτηριστικά για την καλλιέργεια και τα προϊόντα της, όπως υψηλότερη απόδοση, αντοχή σε ασθένειες, χρώµα και µήκος της ίνας.
Να προσθέσω ότι ο σπόρος του βάµβακος που µένει µετά την αφαίρεση της ίνας στα εκκοκκιστήρια, περιέχει πολύτιµα συστατικά. Για παράδειγµα, µε τη συµπίεσή του παράγεται το γνωστό βαµβακέλαιο. Το οποίο δυστυχώς ένεκα της ύπαρξης µιας δηλητηριώδους ουσίας, της γκοσιπόλης (ο ρόλος της οποίας στη φύση είναι πολύτιµος αφού προστατεύει το φυτό του βάµβακος από ζωικούς οργανισµούς) δηµιουργεί προβλήµατα αν καταναλωθεί από τον άνθρωπο και ορισµένα κατοικίδια ζώα. Για τον λόγο αυτό, µετά την αφαίρεση της ίνας και του βαµβακέλαιου, ο αποµένων βαµβακοπλακούντας, µε σηµαντικά ποσά πολύτιµων διατροφικών συστατικώ δεν µπορεί να καταναλωθεί από τον άνθρωπο και ορισµένα ζώα εκτροφής. Εξαίρεση αποτελούν µόνο τα πρόβατα που µπορούν να καταναλώσουν αλλά µε µέτρο τον βαµβακοπλακούντα, χωρίς να δηλητηριαστούν.
Ολόκληρο το ρεπορτάζ στην Agrenda που κυκλοφορεί:
Οι σύγχρονες πρόοδοι της γενετικής επιστήµης στο βαµβάκι
Οι σύγχρονες γονιδιωµατικές τεχνολογίες βοήθησαν την καλλιέργεια όπως πχ. η τεχνολογία αναστοιχειοθέτησης ενός γράµµατος στο γενετικό κείµενο (παρά τις δυσκολίες που δηµιουργούν τα πολλά γονιδιώµατα στο κύτταρο ένεκα της πολυπλοειδίας που προανέφερα) επέτρεψε να αφαιρεθεί η γκοσιπόλη, να βελτιωθεί η αντοχή της καλλιέργειας σε βακτήρια και µύκητες, να αυξηθεί το µήκος και να βελτιωθεί η αντοχή και το χρώµα της ίνας, η ποιότητα του παραγόµενου λαδιού, η αντοχή στην ξηρασία, η πρωίµηση της καλλιέργειας, η προσδιορισµένη σε ύψος ανάπτυξη και όχι η απροσδιόριστη. Σήµερα γίνονται σοβαρές προσπάθειες µε τα 2-3 γονίδια της πολυετίας µε στόχο να µετεξελιχθεί το βαµβάκι από ετήσιο είδος σε πολυετές! Αυτό θα επηρεάζει σηµαντικά θετικά το κόστος καλλιέργειας, τις επιπτώσεις των καλλιεργητικών οργωµάτων στο έδαφος και το περιβάλλον γενικότερα. Παράλληλα γίνονται προσπάθειες πρωίµησης της ωρίµανσης, προκειµένου να συντοµεύσει η συγκοµιδή πριν από τις φθινοπωρινές βροχές, οι οποίες µειώνουν την ποιότητα και φυσικά δυσκολεύουν τη µηχανική συγκοµιδή µε τις βαµβακοσυλλεκτικές µηχανές σε βρεγµένα εδάφη.
Το µέλλον της βαµβακοκαλλιέργειας στην Ελλάδα
Ο συνδυασµός όλων των παραπάνω, µαζί µε την πλήρη εκµηχάνιση όλων των σταδίων της καλλιέργειας, τον βελτιωµένο σπόρο, την τεχνολογία κουφετοποίησης του σπόρου, την µηχανική µεταφύτευση στους αγρούς ετοίµων φυτωρίων (αντί σποράς σπόρων), η πιο πρόσφατη χρήση εµβολιασµένων φυτωρίων (ένας βελτιωµένος βλαστός ο οποίος δίνει εξαιρετικό βαµβάκι, λάδι και πλακούντα) εµβολιάζεται µε ροµπότ πάνω στο ριζωµένο βλαστό που προέρχεται από ένα άγριο είδος βάµβακος το οποίο διακρίνεται για τις πολύτιµες αντοχές σε διάφορες αντιξοότητες του εδάφους και της ατµόσφαιρας, τις προσβολές από ασθένειες, έντοµα κλπ δηµιουργούν όλα µαζί µεγάλες προοπτικές για το ελληνικό βαµβάκι. Οδηγούν σην αύξηση των αποδόσεων, τη µείωση του κόστους, την εφαρµογή πιο φιλικών προς το περιβάλλον, τους χρήστες και τα ζώα πρακτικών. Ειδικά στα χρόνια που έπονται, χρόνια όπου ένεκα του αυξανόµενου κόστους παραγωγής των συνθετικών ινών, από πετρέλαια κλπ, αλλάζουν ριζικά το µέλλον της βαµβακοκαλλιέργειας. Ενώ παράλληλα η γενετική παροχή έγχρωµων ινών σε ποικίλους χρωµατισµούς προσαυξάνει την αξία των ινών απαλλάσσοντας τις µετασυλλεκτικές διεργασίες της ίνας από τις χηµικές χρωστικές. Εργασίες που προσθέτουν επιπλέον οικονοµικό και περιβαλλοντικό κόστος.
*Ο Αθανάσιος Τσαυτάρης Οµ. καθηγητή ΑΠΘ, πρώην Γεν. Γραµµατέα Έρευνας και Τεχνολογίας, πρώην Υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων
