Τα τρία τέταρτα των πολιτών της ΕΕ ζουν σε αστικές περιοχές και, ως εκ τούτου, είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένοι στην ατμοσφαιρική ρύπανση και την ηχορύπανση. Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος, η ατμοσφαιρική ρύπανση ευθύνεται για τουλάχιστον 250 000 θανάτους ετησίως στην Ευρώπη. Επιπλέον, η επί μακρόν έκθεση σε υπερβολικά επίπεδα θορύβου μπορεί να έχει δυσμενείς συνέπειες στην υγεία, όπως διαταραχές ύπνου, άγχος, γνωστικές διαταραχές και προβλήματα ψυχικής υγείας. Ο απολογισμός είναι 48 000 νέα περιστατικά καρδιοπάθειας και 12 000 πρόωροι θάνατοι στην Ευρώπη κάθε χρόνο. Η ΕΕ έχει θεσπίσει κανόνες για να προστατεύσει τα 450 εκατομμύρια πολιτών της από την ατμοσφαιρική ρύπανση και την ηχορύπανση. Σύμφωνα, επίσης, με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, για την επίτευξη των στόχων για καθαρό αέρα έχουν διατεθεί 46,4 δισ. ευρώ για την περίοδο 2014-2020 και 185,5 δισ. ευρώ για την περίοδο 2021-2027.
«Παρά τις θετικές εξελίξεις στον αγώνα κατά της αστικής ρύπανσης, θα ήταν μεγάλο λάθος να επαναπαυτούμε στις δάφνες μας», δήλωσε ο Klaus-Heiner Lehne, Μέλος του ΕΕΣ και αρμόδιος για τον έλεγχο. «Η ΕΕ και τα κράτη μέλη της πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι οφείλουν να εντείνουν τις προσπάθειές τους, αν θέλουν να επιτύχουν τους φιλόδοξους στόχους που έχουν τεθεί.»
Το ΕΕΣ αναγνωρίζει ότι, συνολικά, η ποιότητα του αέρα έχει βελτιωθεί στην ΕΕ. Ωστόσο, προειδοποιεί ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση —ιδίως η συγκέντρωση διοξειδίου του αζώτου (NO2) που προκαλείται από αυτοκίνητα και φορτηγά— εξακολουθεί να αποτελεί μείζον πρόβλημα. Το 2022, 10 κράτη μέλη εξακολουθούσαν να υπερβαίνουν το ισχύον όριο της ΕΕ για το διοξείδιο του αζώτου (NO2). Δεδομένου ότι τα πρότυπα της ΕΕ για την ποιότητα του αέρα αυστηροποιούνται σύντομα, οι πόλεις της ΕΕ θα πρέπει να εντείνουν τις προσπάθειές τους για συμμόρφωση με τα νέα πρότυπα της ΕΕ, προκειμένου να ευθυγραμμιστούν περισσότερο με τις συστάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ).
Βέβαια, η αστική ρύπανση έχει και μια άλλη όψη, αυτή της ηχορύπανσης, που συχνά παραβλέπεται. Το ΕΕΣ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η αξιολόγηση της προόδου όσον αφορά τη μείωση της ρύπανσης αυτού του είδους στην ΕΕ είναι πρακτικά αδύνατη. Τα περισσότερα κράτη μέλη εμφανίζουν κενά και καθυστερήσεις στην παρακολούθηση των επιπέδων θορύβου, και έτσι καθίσταται αδύνατο να αποτυπωθεί η εξέλιξή τους. Τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι είναι απίθανο να επιτευχθεί η τιμή-στόχος για μείωση κατά 30 % του αριθμού των ατόμων που πλήττονται από τον θόρυβο από τις μεταφορές, όπως προβλέπεται στο σχέδιο δράσης για μηδενική ρύπανση έως το 2030. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, στην καλύτερη περίπτωση αναμένεται να μειωθεί κατά 19 % ενώ, στη χειρότερη, θα μπορούσε ακόμη και να αυξηθεί κατά 3 % έως το 2030.
Είναι γεγονός ότι οι πόλεις δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά την ατμοσφαιρική ρύπανση και την ηχορύπανση. Αυτό οφείλεται τόσο στον ανεπαρκή συντονισμό από τις αρχές όσο και στην αμφίβολη αποτελεσματικότητα των μέτρων, αλλά και στην αντίσταση που προβάλλουν οι τοπικές κοινωνίες. Ενδεικτικό παράδειγμα οι πράσινες ζώνες («άξονες»), όπου οι πεζοί και οι ποδηλάτες έχουν προτεραιότητα έναντι των αυτοκινήτων. Το ΕΕΣ διαπίστωσε ότι ωφελούν μεν τους κατοίκους της περιοχής, αλλά επιδεινώνουν την ποιότητα του αέρα και τα επίπεδα θορύβου στους γύρω δρόμους. Ομοίως, οι ζώνες χαμηλών εκπομπών —οι οποίες συμβάλλουν στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και της ηχορύπανσης—αποτελούν ένα ευαίσθητο ζήτημα που ολοένα κλιμακώνεται. Για παράδειγμα, οι απόπειρες δημιουργίας τέτοιων ζωνών στη Βαρκελώνη και την Κρακοβία αμφισβητήθηκαν διά της νομικής οδού, λόγω εισαγωγής διακρίσεων ή περιορισμών στην ελεύθερη κυκλοφορία, με αποτέλεσμα είτε να εφαρμοστούν σε μειωμένη κλίμακα είτε να αναβληθεί η ανάπτυξή τους.
Το ΕΕΣ διαπίστωσε επίσης ότι η διαδικασία επί παραβάσει της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι χρονοβόρα και όχι πάντα αποτελεσματική όσον αφορά τη συμμόρφωση των πόλεων που ελέγξαμε με τους ενωσιακούς κανόνες για την ατμοσφαιρική ρύπανση και την ηχορύπανση.
Τα άρθρα 191 και 192 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) εξουσιοδοτούν την ΕΕ να αναλαμβάνει δράση για τη διατήρηση, την προστασία και τη βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος, και για την προστασία της ανθρώπινης υγείας. Πιο πρόσφατα, το 2021, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, τέθηκαν συγκεκριμένες τιμές-στόχο για τη μείωση της ρύπανσης του αέρα και του επιβλαβούς θορύβου έως το 2030. Στόχος είναι όχι μόνο να μειωθούν οι επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία (πρόωροι θάνατοι) κατά περισσότερο από 55 % και η απειλή για τη βιοποικιλότητα στα οικοσυστήματα της ΕΕ κατά 25 %, αλλά και να μειωθεί κατά 30 % ο αριθμός των ατόμων που ταλαιπωρούνται χρονίως από τον θόρυβο από τις μεταφορές. Ωστόσο, οι συγκεκριμένες τιμές-στόχος δεν είναι δεσμευτικές για τα κράτη μέλη.
