Ως τοπική ποικιλία ορίζεται ένας δυναμικός πληθυσμός o οποίο έχει ιστορική προέλευση, διακριτή ταυτότητα και στερείται επιστημονικής βελτιωτικής παρέμβασης. Μια τοπική ποικιλία είναι συχνά επίσης γενετικά ποικιλόμορφη έχει τοπική προσαρμοστικότητα και συνδέεται με τα παραδοσιακά συστήματα καλλιέργειας (εκτατικά).
Δυστυχώς με τα χρόνια και την εντατικοποίηση των καλλιεργειών οι ποικιλίες αυτές αντικαταστάθηκαν σταδιακά από νέες εμπορικές εισαγόμενες ποικιλίες που παρά την δηλωμένη αποδοτικότητά τους, δεν έχουν αξιολογηθεί για την προσαρμοστικότητά τους στα τοπικά μικροκλίματα των περιοχών της χώρας μας και στερούνται ιδιαίτερων διακριτών και μοναδικών στοιχείων ποιότητας.
Το πρόγραμμα Eco Variety Αρχικό επικεντρώθηκε στην διάσωση οπωροφόρων τοπικών ποικιλιών και δασικών καρποφόρων ειδών, με ιδιαίτερη εστίαση στα είδη που έχουν προσαρμοστεί και βρίσκονται σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές, που βρίσκονται υπό εγκατάλειψη και/ή έχουν σημαντική οικολογική σημασία (όπως εθνικούς δρυμούς).
Το αρχικό στάδιο της έρευνα με τις επιτόπιες αξιολογήσεις και καταγραφές των ειδών, πραγματοποιήθηκε κατά την περίοδο 2018-2020, σε 8 ορεινές περιοχές, 1 εκατ. εκταρίων που αποτελεί σημαντικό μέρος της χώρας. Πέρα από την συλλογή δειγμάτων για ανάλυση, οι ερευνητές μίλησαν με του πολίτες και τοπικούς αγρότες ώστε να συλλέξουν όλες τις σχετικές πληροφορίες που συνόδευαν αυτά τα είδη, την καλλιέργειά του και τους τρόπους μεταποίησης και κατανάλωσής τους.
Από τις συνολικά 750 καταγραφές οπωροφόρων δέντρων τοπικών ποικιλιών, η πολυπληθέστερη ομάδα ήταν οι μηλιές με 335 δείγματα ειδών, με δεύτερες τις αχλαδιές με 64 ενώ ακολουθούσαν και άλλα είδη όπως δαμασκηνιές, ροδακινιές, κυδωνιές, κερασιές και συκιές. Η εύρεση των δέντρων αποδέιχθηκε εξαιρετικά δύσκολη, αναφέρει η ερευνητική ομάδα η οποία με κλαδέματα και λιπάνσεις προσπάθησε να σώσει τα τελευταία δέντρα ποικιλιών που έχουν απομείνει και κατά περιπτώσεις έφταναν σε ηλικία τα 100 έτη.
Μερικές από τις ποικιλίες μηλιάς που καταγράφηκαν ήταν οι: Κανκαν, Μεγάλου Aλεξάνδρου, Καρλάτ (περιοχή Αλμωπίας), Κίτρινο Τούρκικο (Ξάνθη), Κοκινόσαρκες (Καστανερή Πάιοκου ), Εμπάλκα (Μύκη Ξάνθης), Αρβανίτικη (Πιερία).
Παραλληλα η ομάδα του ΕΛΓΟ ασχολήθηκε και με την καταγραφή, αναπαραγωγή και πιλοτική καλλιέργεια 7 ειδών μικρών αυτοφυών δασικών καρποφόρων ειδών (το σαμπούκο, την κρανιά, την τσαπουρνιά, το μελανχές, την αγριοτριανταφυλλιά, τη σμεουριά και το σουμάκι) των περιοχών αυτών.
Τα καρποφόρα δασικά είδη στην Ελλάδα κατέχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και:
- είναι εξελικτικά προσαρμοσμένα στις τοπικές συνθήκες
- παρουσιάζουν ανθεκτικότητα σε εχθρού και ασθένειες
- είναι είδη με υψηλή διατροφική αξία
- καταναλώνονται παραδοσιακά
Τα είδη αυτά κατατάσσονται στα πολυλειτουργικά τρόφιμα και στις υπερτροφές λόγω των βιταμινών, μετάλλων και των οξέων που περιέχουν, διαθέτοντας υψηλή διατροφική και φαρμακευτική αξία, δίνοντας προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας. Με την ανάπτυξη πρωτοκόλλων καλλιέργειας και συνεργαζόμενοι με φυτώρια οι ερευνητές στοχεύουν να καταστήσουν δυνατή την επιστροφή αυτών των ειδών και ποικιλιών πίσω στο κοινό και στους αγρότες. Τα είδη αυτά αποτελούν ήδη μέρος της πλούσιας συλλογής του αγροκτήματος του οργανισμού στην Θέρμη Θεσσαλονίκης ενώ τον επόμενο καιρό θα ενταχθούν και στην τράπεζα γενετικού υλικού.
Παράλληλα, όλες οι καταγεγραμμένες ποικιλίες έχουν ήδη καταχωρηθεί και είναι διαθέσιμα στο κοινό μέσω μια εφαρμογής που επιτρέπει την περιήγηση σε έναν δια δραστικό χάρτη του προγράμματος Eco-Variety. Και παρέχει αρκετές πληροφορίες ανά είδος (πχ. σχετική τοποθεσία του, το είδος των καρπών κλπ).
Για να συμπληρωθεί η λεπτομερής ταυτοποίηση τον συλλεχθέντων ειδών πραγματοποιήθηκαν μοριακές αναλύσεις παράγοντας ένα ξεχωριστό για τον κάθε γονότυπο DNA barcoding μπορέσαν επιτρέποντας και την δημιουργία φυλογενετικών δέντρων που αποτυπώνει την εξελικτική και συγγενική σχέση των ειδών αυτών.
Τα δείγματα που συλλέχθηκαν αναλύθηκαν στην συνέχεια για προσδιορισμό των χημικών χαρακτηρισμών (αναλύσεις pH, οξύτητα, ολικά σάκχαρα, μηχανικές ιδιότητες και οργανοληπτικός έλεγχος) καθώς και μέτρηση αντιοξειδωτικής δράσης ολικού φαινολικού περιεχομένου, ολικών φλαβονοειδών και βιταμίνη C που συνδέονται με την διατροφική αξία οπωροφόρων και αυτοφυών καρπών. Τα αποτελέσματα επιβεβαίωσαν την υψηλή διατροφική αξία αυτών των ειδών, με μεγάλη βέβαια παραλλακτικό ήτα μεταξύ των ποικιλιών ανά περιοχή.
Τα ευρήματα τις έρευνας είναι παρουσιαστεί και σε αφιέρωμα στο φύλλο της Agrenda το Σάββατο 20 Φεβρουαρίου
Του Λεωνίδα Λιάμη
Σαμπούκο, κρανιά, τσαπουρνιά, μελανχές, αγριοτριανταφυλλιά, σμεουριά και σουμάκι, έχουν μπει στο μικροσκόπιο παραγωγών
Τεκμηριωμένο και χαρακτηρισμένο πολλαπλασιαστικό υλικό για επτά καρπούς αυτοφυών θάμνων και δένδρων της ελληνικής χλωρίδας που παρουσιάζουν αυξανόμενο εμπορικό ενδιαφέρον, μπορούν να έχουν, πλέον, στη διάθεσή τους οι Έλληνες αγρότες. Πρόκειται για το σαμπούκο, την κρανιά, την τσαπουρνιά, το μελανχές, την αγριοτριανταφυλλιά, τη σμεουριά και το σουμάκι, τα οποία αν και δεν είναι σπάνια είδη, διακρίνονται για την πολύ ισχυρή αντιοξειδωτική τους δράση κι ως εκ τούτου έχουν μπει στο μικροσκόπιο παραγωγών, οι οποίοι ψάχνουν εναλλακτικές λύσεις ενίσχυσης του εισοδήματός τους.
Μέχρι σήμερα, ωστόσο, τα συγκεκριμένα επτά είδη αυτοφυών δασικών καρπών αν και ήδη καλλιεργούνται σε μια μικρή κλίμακα στη χώρα μας, η αναπαραγωγή τους βασίζεται σε συλλογές άγριων πληθυσμών από τη φύση, που στερούνται πιστοποιήσεων και δεν μπορούν να απολαύσουν την προστιθέμενη αξία που θα μπορούσαν βάσει της ποιότητάς τους.
Το κενό αυτό ήρθε να καλύψει το ερευνητικό πρόγραμμα «Eco Variety» που αφορά στην ανάδειξη τοπικών παραδοσιακών ποικιλιών, αλλά και αυτοφυών καρποφόρων θάμνων και δέντρων και υλοποιείται από τον ΕΛΓΟ–Δήμητρα, σε συνεργασία με το Τμήμα Γεωπόνων – Μηχανολόγων του ΤΕΙ Ηπείρου, δύο φυτώρια και μια εταιρεία πληροφορικής και με τη χρηματοδότηση του ΕΣΠΑ.
«Το έργο έχει ως στόχο τη συλλογή, αναπαραγωγή, διατήρηση, πιλοτική καλλιέργεια και στο τέλος την αξιοποίηση κι ανάδειξη αυτών των ειδών, τα οποία τα συλλέξαμε από τρεις πληθυσμούς το καθένα, από περιοχές στη Βόρεια Ελλάδα και στην Ήπειρο», εξήγησε στην Agrenda η Κατερίνα Παπαναστάση, η οποία εργάζεται ως γεωπόνος στο Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του ΕΛΓΟ Δήμητρα Θεσσαλονίκης.
Αρχικά συλλέχθηκε πολλαπλασιαστικό υλικό από τη φύση προκειμένου να γίνουν τα πειράματα αναπαραγωγής, φύλλα για γενετικές αναλύσεις αλλά και έδαφος ώστε οι συνθήκες στο φυτώριο να προσομοιάσουν στη φύση και ακολούθησαν και ποιοτικές αναλύσεις στους καρπούς. Για την ταυτοποίηση του γενετικού υλικού δε, όπως τονίζει η ερευνήτρια του Ινστιτούτου, Αφροδίτη Τσάμπαλλα, χρησιμοποιήθηκαν τεχνολογίες DNA Barcoding και μετέπειτα έλαβαν το επιστημονικό τους όνομα, με βάση το διεθνές σύστημα ταξινόμησης.
Πρωτόκολλα αναπαραγωγής και πιλοτικοί αγροί για χρήση στην βιομηχανία τροφίμων, κοσμετολογία, φαρμακευτική
Μετά τους απαραίτητους πειραματισμούς στο εργαστήριο για τα επτά εξεταζόμενα είδη αναπτύχθηκαν ειδικά πρωτόκολλα αναπαραγωγής και κατόπιν εγκαταστάθηκαν 20 γενότυποι σε πιλοτικούς αγρούς, ώστε να μελετηθεί η επίδραση της θρέψης στην ανάπτυξη των φυτών, στην πρωιμότητα της άνθησης, στην παραγωγικότητα και στην ποιότητα των παραγόμενων καρπών, με στόχο να βγει ένας οδηγός καλλιέργειας και να ωφεληθούν οι εν δυνάμει καλλιεργητές τους. «Ήδη έχουμε παραδώσει πολλαπλασιαστικό υλικό στους φυτωριούχους οι οποίοι εμπλέκονται στο πρόγραμμα και αυτοί έχουν ξεκινήσει μαζική αναπαραγωγή», σημείωσε η γεωπόνος κ. Παπαναστάση, εκφράζοντας παράλληλα την εκτίμηση ότι τη φετινή άνοιξη ή το φθινόπωρο, θα διατίθεται στους ενδιαφερόμενους πιστοποιημένο πολλαπλασιαστικό υλικό.
Αναφορικά με την εμπορική τους αξιοποίηση τόνισε ότι τα επτά αυτά είδη μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη βιομηχανία τροφίμων, ως προϊόντα μαρμελάδας, ή ροφήματα, στην κοσμετολογία και εν δυνάμει στη φαρμακευτική, καθώς διακρίνονται για τα πλούσια αντιοξειδωτικά χαρακτηριστικά τους.
