Εξάλλου, ήταν χαρακτηριστικό το µήνυµα του Επιτρόπου για τη Γεωργία Janusz Wojciechowski, ο οποίος τόνισε τη συνεχιζόµενη µείωση του αριθµού των εκµεταλλεύσεων τόσο κατά ακρόαση ενώπιον του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τον Οκτώβριο του 2019 αλλά και πιο πρόσφατα στην οµιλία του κατά την παρουσίαση της έκθεσης για τον αγροτικό τοµέα της Γενικής ∆ιεύθυνσης Γεωργίας, τον περασµένο ∆εκέµβριο.
Το ζήτηµα εξάλλου βρισκόταν σταθερά στην ατζέντα των συζητήσεων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και σε δηλώσεις εκπροσώπων γεωργικών οµάδων.
Έχω δηµοσιεύσει στο παρελθόν σχετικά µε τις διαρθρωτικές αλλαγές στη γεωργία της ΕΕ. Για παράδειγµα, σε αυτήν την ανάρτηση, συζητώ τις αλλαγές στον αριθµό των εκµεταλλεύσεων µεταξύ 2005 και 2020 και ρωτάω εάν υπάρχουν στοιχεία ότι ο ρυθµός µείωσης του αριθµού των εκµεταλλεύσεων έχει αλλάξει µε την πάροδο του χρόνου. Η απάντησή µου ήταν ότι δεν προέκυψε σαφής απάντηση από τη σχετικά σύντοµη περίοδο που εξετάστηκε σε αυτή τη θέση.
Τάσεις στον αριθµό των εκµεταλλεύσεων από το 1960 έως το 2020
Τα ανεπεξέργαστα δεδοµένα για τον αριθµό των εκµεταλλεύσεων σε κάθε χώρα για µια περίοδο 60 ετών µεταξύ 1960 και 2020 φαίνονται στον Πίνακα 1. Έχω περιορίσει σκόπιµα το δείγµα των χωρών σε αυτές της ∆υτικής Ευρώπης, δεδοµένου ότι ο αριθµός των αγροκτηµάτων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου έχει επηρεαστεί σε µεγάλο βαθµό από τον κεντρικό σχεδιασµό και την επακόλουθη κατάρρευσή του µετά το 1989. Τα στοιχεία προέρχονται κυρίως από τη FAOSTAT, εκτός από ορισµένα ελλείποντα στοιχεία που έχουν συγκεντρωθεί από άλλες πηγές.
Η τάση στον αριθµό των εκµεταλλεύσεων µε την πάροδο του χρόνου µπορεί να επηρεαστεί από αλλαγές στον ορισµό του τι θεωρείται γεωργική εκµετάλλευση. Ωστόσο, δεν µπορεί να παραγνωριστεί η απότοµη µείωση του αριθµού των εκµεταλλεύσεων σε όλες τις χώρες κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Η Γαλλία, για παράδειγµα, είχε σχεδόν 1,9 εκατοµµύρια αγροκτήµατα το 1960 σε σύγκριση µε λιγότερες από 400.000 σήµερα. Υπάρχουν σαφείς διαφορές στο µέγεθος του αγροτικού τοµέα σε κάθε χώρα. Μπορούµε να κάνουµε συγκρίσεις µεταξύ χωρών µετατρέποντας τους απόλυτους αριθµούς στον Πίνακα 1 σε δείκτες όπου το 1960 παίρνει την τιµή 100 (Σχήµα 1).
Αυτός ο αριθµός καθιστά σαφές ότι, παρόλο που ο αριθµός των εκµεταλλεύσεων έχει µειωθεί σε κάθε χώρα, υπάρχουν διαφορές ως προς την έκταση της µείωσης. Με την Ελλάδα (η καφέ γραµµή στην κορυφή του διαγράµµατος) λίγο ακραία, η κλίµακα της µείωσης σε ολόκληρη την περίοδο κυµαίνεται από περίπου 60% (ΗΒ και Ιρλανδία) έως σχεδόν 90% (Φιλανδία και Βέλγιο, µε επιφύλαξη ότι το σηµείο εκκίνησης του 1960 για τη Φινλανδία είναι µια εκτίµηση.
Έχω χωρίσει την περίοδο των έξι δεκαετιών στις δύο περιόδους 1960-1990 και 1990-2020. Η πρώτη 30ετία ήταν η περίοδος της αρχικής πολιτικής της ΚΑΠ µε τις υψηλές τιµές στήριξης της αγοράς που ενισχύθηκαν από τους υψηλούς δασµούς εισαγωγής και τη χρήση εξαγωγικών επιδοτήσεων –αυτό που αποκαλώ «Command CAP» ή συχνά αναφέρεται ως πολιτική «Fortress Europe» . Η µεταρρύθµιση MacSharry το 1992, που εφαρµόστηκε από το 1994 και µετά, εισήγαγε µια πολιτική πιο προσανατολισµένη στην αγορά, στην οποία οι τιµές στήριξης µειώθηκαν σε επίπεδα διχτυού ασφαλείας, οι τιµές παραγωγού ήταν περισσότερο ευθυγραµµισµένες µε τις τιµές της παγκόσµιας αγοράς και τα αγροτικά εισοδήµατα στηρίζονταν από άµεσες πληρωµές. Ονόµασα αυτές τις τελευταίες τρεις δεκαετίες «ΚΑΠ της αγοράς» στο Σχήµα 1. Είναι ενδιαφέρον να αναρωτηθούµε εάν τα ποσοστά µείωσης του αριθµού των εκµεταλλεύσεων διαφέρουν µεταξύ των δύο περιόδων.
Το Σχήµα 2 παρουσιάζει τα ίδια δεδοµένα, αλλά αυτή τη φορά ο άξονας Υ µετρά τον λογάριθµο του αριθµού των εκµεταλλεύσεων σε κάθε χώρα. Οι κλίµακες καταγραφής δείχνουν σχετικές τιµές παρά απόλυτες. Έτσι, το ύψος κάθε σειράς κατατάσσει τις χώρες µε βάση τον συνολικό αριθµό των αγροκτηµάτων τους, ενώ η κλίση της σειράς δείχνει πλέον ποσοστιαία αύξηση ή πτώση. Το σχήµα δείχνει ξεκάθαρα ότι, για τις τρεις χώρες µε τον µεγαλύτερο αριθµό εκµεταλλεύσεων το 1960 (Ιταλία, σκούρο µπλε: Ισπανία, γαλάζιο και Γαλλία, πράσινο), ο ρυθµός πτώσης επιταχύνθηκε τη δεύτερη περίοδο των τριών δεκαετιών που σχετίζεται µε την «ΚΑΠ της αγοράς». Αυτό ισχύει επίσης για την Αυστρία (σκούρο πορτοκαλί) και τη Φιλανδία (µωβ). Ωστόσο, αν δούµε το συνολικό δείγµα χωρών, σε 8 από τις 13 χώρες ο ρυθµός µείωσης των αριθµών είτε παρέµεινε ο ίδιος είτε πράγµατι επιβραδύνθηκε κατά την περίοδο της «ΚΑΠ της αγοράς» (στον Πίνακα 2, παρουσιάζω την πραγµατική ποσοστιαία µεταβολή στις διάφορες περιόδους). Με άλλα λόγια, αυτές οι χώρες παρουσίασαν παρόµοια ή ακόµη µεγαλύτερη ποσοστιαία µείωση του αριθµού των εκµεταλλεύσεων κατά την περίοδο της «Command CAP» από ό,τι κατά την περίοδο της απελευθέρωσης της αγοράς.
Οι σειρές µε µπλε υποδεικνύουν χώρες όπου οι ρυθµοί µεταβολής στην τελευταία περίοδο ήταν παρόµοιοι ή χαµηλότεροι από τους ρυθµούς µεταβολής της προηγούµενης περιόδου
Η ιδιαίτερη περίπτωση του Ηνωµένου Βασιλείου
Η περίπτωση του Ηνωµένου Βασιλείου είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα γιατί αυτή είναι η µόνη χώρα όπου αρχίζουµε να βλέπουµε, την τελευταία δεκαετία 2010-2020, αύξηση του αριθµού των εκµεταλλεύσεων. Αυτό είναι αποτέλεσµα τόσο της αύξησης του αριθµού των µεγάλων εκµεταλλεύσεων όσο και των πολύ µικρότερων εκµεταλλεύσεων.
Συµπεράσµατα
Εποµένως, δεν είναι σαφές εάν, συνολικά, ο ρυθµός διαρθρωτικής αλλαγής στη γεωργία αυξήθηκε κατά την τελευταία περίοδο σε σύγκριση µε την προηγούµενη περίοδο ή όχι. Θέλω επίσης να τονίσω ότι η σχέση µεταξύ των ρυθµών µείωσης του αριθµού των εκµεταλλεύσεων και των διαφόρων φάσεων της ΚΑΠ είναι συσχέτιση, και σε κάθε περίπτωση δεν είναι δυνατόν να συναχθεί το συµπέρασµα ότι υπάρχει αιτιώδης σχέση. Παράγοντες εκτός από το επίπεδο και το είδος της στήριξης στο πλαίσιο της ΚΑΠ µπορούν να καθορίσουν τον ρυθµό των διαρθρωτικών αλλαγών, όπως ο ρυθµός και η φύση της τεχνολογικής αλλαγής, ο ρυθµός αύξησης των µη γεωργικών εισοδηµάτων, η δηµογραφική κατάσταση του αγροτικού πληθυσµού ή η σχετική αλλαγή στην κερδοφορία διαφορετικών γεωργικών επιχειρήσεων. Αυτοί οι παράγοντες µπορεί να ενεργούσαν µε διαφορετικές εντάσεις στις δύο περιόδους της ΚΑΠ και συνέβαλαν στους διαφορετικούς ρυθµούς µείωσης που παρατηρήθηκαν.
Η µείωση του αριθµού των εκµεταλλεύσεων, που διευκολύνεται από τον αριθµό των εκµεταλλεύσεων χωρίς προφανείς διαδόχους, είναι σαφώς ένας παράγοντας πίσω από τις πρόσφατες αγροτικές διαµαρτυρίες. Ωστόσο, το συνεχιζόµενο χάσµα παραγωγικότητας της εργασίας, και εποµένως το χάσµα εισοδήµατος, µεταξύ αγροτών και µη αγροτών υποδηλώνει ότι η ενοποίηση των γεωργικών εκµεταλλεύσεων θα συνεχιστεί. Σε επίπεδο ΕΕ, η γεωργική απογραφή του 2020 έδειξε ότι σχεδόν τα δύο τρίτα των 9,1 εκατοµµυρίων εκµεταλλεύσεων στην ΕΕ έχουν έκταση µικρότερη από 5 εκτάρια. Πολλές από αυτές τις εκµεταλλεύσεις έχουν χαρακτήρα ηµιδιαβίωσης και διαδραµατίζουν πολύτιµο ρόλο στην αυτοεξυπηρέτηση των εµπλεκόµενων οικογενειών. Αλλά είναι απίθανο πολλά από αυτά να έχουν µέλλον ως επαγγελµατικά αγροκτήµατα και πρέπει να προβλέψουµε ότι πολλά από αυτά θα πάψουν να υπάρχουν στην επόµενη γενιά. Η τάση για ενοποίηση των γεωργικών εκµεταλλεύσεων θα ενισχυθεί περαιτέρω από την ανάγκη για εκτατικοποίηση για την επίτευξη των στόχων της στρατηγικής Farm to Fork, που θα απαιτήσει από µεγαλύτερες εκµεταλλεύσεις να αποφέρουν βιώσιµο εισόδηµα.
∆εν είναι πολιτικά δηµοφιλής, αλλά στον σχεδιασµό για το µέλλον της ευρωπαϊκής γεωργίας είναι λογικό να ξεκινάµε από µια ρεαλιστική βάση. Οι αγροτικές περιοχές θα έχουν λιγότερες εκµεταλλεύσεις και αυτό θα απαιτήσει ενισχυµένη αγροτική ανάπτυξη παρά παρεµβάσεις γεωργικής πολιτικής για τη διατήρησή της.
*ΑΓΡΟΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΡΙΝΙΤΙ ΣΤΟ ∆ΟΥΒΛΙΝΟ
