«Αναλφάβητη» μοιάζει η αγροτιά μπροστά στις τεχνολογικές εξελίξεις

Το νέο κείμενο πολιτικής της διαΝΕΟσις, το οποίο υπογράφει ο Διαχειριστής του Μεσογειακού Κέντρου Ικανοτήτων Αγροδιατροφής και Διευθυντής του ΚΔΒΜ-ΙΣΑΕΚ Τεχνικών Σχολών Επιμελητηρίου Ηρακλείου, Μιχάλης Καθαράκης υπογραμμίζει την ανάγκη βελτίωσης και επέκτασης των τοπικών θεσμών αγροτικής εκπαίδευσης, χαρτογραφεί αναλυτικά τα καθεστώτα αγροτικής εκπαίδευσης έξι ευρωπαϊκών χωρών και σκιαγραφεί έναν ρεαλιστικό «οδικό χάρτη» για τις απαραίτητες αλλαγές.

Για να το επιτύχει αυτό, είναι ανάγκη να τολμήσει έναν ριζικό εκπαιδευτικό μετασχηματισμό που θα της επιτρέψει να μεταμορφώσει τον αγροτικό της τομέα, επιστρατεύοντας νέες πρακτικές και τεχνολογικά εργαλεία της νέας εποχής. Ωστόσο, η πραγματικότητα σήμερα απέχει πολύ από αυτόν τον στόχο. Τα στοιχεία της διαΝΕΟσις αποκαλύπτουν μια ανησυχητική εικόνα: Μόλις το 0,7% των Ελλήνων αγροτών έχει λάβει ολοκληρωμένη επαγγελματική κατάρτιση, τη στιγμή που σε χώρες όπως η Γαλλία και η Γερμανία, οι αγρότες με πλήρη αγροτική εκπαίδευση ξεπερνούν το 30%. «Είναι σαν να προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις του 21ου αιώνα με εργαλεία του 20ού.», σημειώνει ο μελετητής στο κείμενο πολιτικής για τη μεταμόρφωση της ελληνικής αγροτικής παραγωγής σε πρότυπο καινοτομίας και βιωσιμότητας. Ένα τέτοιο μοντέλο περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ένα δίκτυο από διάσπαρτα στην ελληνική ύπαιθρο «έξυπνα αγροτικά κέντρα μάθησης», καινοτόμα χρηματοδοτικά εργαλεία, συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, και στοχευμένη αξιοποίηση ευρωπαϊκών κονδυλίων, η χώρα μπορεί να δημιουργήσει ένα οικοσύστημα γνώσης που θα αυτοτροφοδοτείται και θα εξελίσσεται διαρκώς.

«Η διεθνής εμπειρία μάς δείχνει τον δρόμο, χωρίς, όμως, να μας δεσμεύει. Η Ελλάδα έχει την ευκαιρία να προσαρμόσει τις βέλτιστες διεθνείς πρακτικές στα τοπικά δεδομένα, από την ακρίβεια στην οργάνωση της εκπαίδευσης στη Γερμανία μέχρι την καινοτομία στη θερμοκηπιακή καλλιέργεια στην Ολλανδία. Έτσι, κάθε περιοχή της Ελλάδας θα μπορούσε να γίνει ένα «ζωντανό εργαστήριο» αγροτικής καινοτομίας: Στην Κρήτη και τη Μεσσηνία, για παράδειγμα, οι ελαιοπαραγωγοί θα έχουν τη δυνατότητα να αξιοποιούν συστήματα τηλεπισκόπησης, στη Θεσσαλία, τα σιτηρά μπορεί να καλλιεργούνται με τεχνικές γεωργίας ακριβείας που μειώνουν το περιβαλλοντικό αποτύπωμα, στη Χίο, η παραδοσιακή μαστιχοκαλλιέργεια μπορεί να επωφεληθεί από τη σύγχρονη επιστήμη της γενετικής βελτίωσης.», αναφέρει η μελέτη.

Ο αγροτικός τομέας αλλάζει παγκοσμίως με πολύ γρήγορο ρυθμό. Αφενός υπάρχουν τεχνολογικές εξελίξεις που ανατρέπουν παραμέτρους που θεωρούνταν δεδομένες επί δεκαετίες, αν όχι αιώνες. Η ανάπτυξη εργαλείων γεωργίας ακριβείας, με τη χρήση drones, GPS, αισθητήρων και δορυφορικών δεδομένων, επιτρέπουν την πιο αποτελεσματική διαχείριση του νερού ή των λιπασμάτων. Τα ρομπότ αποδεικνύονται αποτελεσματικοί βοηθοί στην συγκομιδή, στην αποψίλωση και στον έλεγχο για παράσιτα. Τέλος, η τεχνητή νοημοσύνη και η ανάλυση δεδομένων βοηθούν τόσο στην καλή διαχείριση των καλλιεργειών, π.χ. με την έγκαιρη αναγνώριση των ασθενειών, όσο και στην πιο αποτελεσματική διάθεσή τους στην αγορά. Αντιστοίχως, η κλιματική αλλαγή δημιουργεί σημαντικές προκλήσεις. Οι ανάγκες για ταυτόχρονη αύξηση της παραγωγικότητας, μείωση των εκπομπών ρύπων και ενίσχυση της ανθεκτικότητας αποτελούν έναν απαιτητικό γρίφο, του οποίου η λύση περιλαμβάνει πρακτικές όπως η χρήση ανθεκτικών σπόρων, η αποδοτική άρδευση με υδροπονικές μεθόδους και η αμειψισπορά. Ακόμη νέες καταναλωτικές συνήθειες, όπως η vegetarian ή η vegan διατροφή από αυξανόμενο μέρος του πληθυσμού απαιτούν επίσης προσαρμογές.

Ειδικά τεχνολογικά εργαλεία και σύμβουλοι

Όλες οι παραπάνω αλλαγές δημιουργούν νέες ανάγκες όχι μόνο σε εξοπλισμό, αλλά κυρίως σε ανθρώπους. Νέες ειδικότητες όπως ο διαχειριστής βιώσιμης καλλιέργειας, ο ειδικός στη γεωργία ακριβείας, ο ειδικός στην αγροοικολογία, ο εμπειρογνώμονας υδροπονίας ή ο σύμβουλος ανάπτυξης αγροτικών επιχειρήσεων δεν αποτελούν τελικά επαγγέλματα του μέλλοντος, αλλά του παρόντος.

Σε αυτό το μεταβαλλόμενο τοπίο, στην Ελλάδα επικρατούν οι πολύ μικρές και κατακερματισμένες αγροτικές εκμεταλλεύσεις, η μεγάλη ηλικία των αγροτών, η υστέρηση σε επενδύσεις και καινοτομία καθώς και η αύξηση του κόστους παραγωγής λόγω του πρόσφατου πληθωρισμού. Όμως η διαχείριση των παραπάνω, που δεν αποτελούν μόνο διαρθρωτικά προβλήματα, απαιτούν σύμφωνα με την ανάλυση, καλύτερα εκπαιδευμένους αγρότες που μπορούν να στραφούν πιο εύκολα σε καινοτόμες καλλιέργειες, να προσελκύσουν περισσότερες επενδύσεις και να αυξήσουν τις εκμεταλλεύσεις τους, ή να δώσουν πιο μεγάλη σημασία στη βιωσιμότητα.

Το κείμενο πολιτικής, της διαΝΕΟσις, επιχειρεί να οργανώσει τις απαραίτητες κατευθύνσεις πολιτικής σε μια «φιλόδοξη αλλά ρεαλιστική» συνολική πρόταση μεταρρύθμισης του ελληνικού συστήματος αγροτικής εκπαίδευσης που πατάει σε πέντε βασικούς άξονες:

1. Έξυπνα αγροτικά εκπαιδευτικά κέντρα: Δημιουργία πέντε τέτοιων κέντρων στη Θεσσαλία, στην Κρήτη, στη Μακεδονία, στην Πελοπόννησο και στο Αιγαίο. Το καθένα από αυτά θα εστιάζει σε καλλιέργειες και πρακτικές συναφείς με την κάθε περιοχή (πχ. της Κρήτης στις ελιές, στα αμπέλια και στα θερμοκήπια), ενώ θα είναι εξοπλισμένο με εργαστήρια, πειραματικά αγροκτήματα και κέντρα καινοτομίας, και θα συνδέεται επίσης με τις τοπικές επιχειρήσεις.
2. Νέα εκπαιδευτικά προγράμματα: Προβλέπονται τρία επίπεδα εκπαίδευσης. Το πρώτο από αυτά αφορά μια βασική διετή κατάρτιση με χαρακτηριστικά διττού συστήματος που θα εισαγάγει τους σπουδαστές σε νέες τεχνολογίες αλλά και σε βασικές αρχές της επιχειρηματικότητας. Το δεύτερο αφορά πιο εξειδικευμένη κατάρτιση όπου οι σπουδαστές μέσα σε ένα ή δύο έτη θα μπορούν να εξειδικεύονται σε συγκεκριμένες καλλιέργειες και σε συστήματα ακριβείας. Τέλος, το τρίτο επίπεδο θα προσφέρει ευκαιρίες για διά βίου μάθηση και επανακατάρτιση με σεμινάρια, εργαστήρια και ευρωπαϊκά προγράμματα ανταλλαγής τεχνογνωσίας.
3. Ψηφιακή πλατφόρμα αγροτικής γνώσης: Δημιουργία μιας ολοκληρωμένης πλατφόρμας όπου οι χρήστες θα μπορούν να βρουν, μεταξύ άλλων, διαδραστικά online μαθήματα, βάση δεδομένων με καλές πρακτικές, σύστημα άμεσης επικοινωνίας με ειδικούς, ευκαιρίες δικτύωσης καθώς και πρόσβαση σε δεδομένα αγορών και τιμών.
4. Χρηματοδοτικό πλαίσιο: Προτείνεται ένα μοντέλο χρηματοδότησης μιας τέτοιας μεταρρύθμισης, το οποίο προβλέπει 40% ευρωπαϊκής χρηματοδότησης, 30% χρηματοδότησης από εθνικούς πόρους, 20% χρηματοδότησης από συμπράξεις με τον ιδιωτικό τομέα και 10% από έσοδα του ίδιου του συστήματος.
5. Χρονοδιάγραμμα: Η εφαρμογή ενός τέτοιου συστήματος χωρίζεται σε τρεις φάσεις. Η πρώτη αφορά κυρίως το θεσμικό πλαίσιο και την ανάπτυξη των προγραμμάτων σπουδών και υπολογίζεται ότι θα κρατήσει δύο χρόνια. Η δεύτερη περιλαμβάνει την πλήρη λειτουργία των πέντε έξυπνων αγροτικών κέντρων και την έναρξη πιλοτικών προγραμμάτων μέσα σε έναν χρόνο. Η τρίτη, μέσα σε ακόμη έναν χρόνο, περιέχει την επέκταση του δικτύου των κέντρων και την έναρξη των διεθνών συνεργασιών.

Καταλύτες καινοτομίας κέντρα αγροτικής εκπαίδευσης σε 6 χώρες της ΕΕ

Μελετώντας τα πιο καινοτόμα εκπαιδευτικά συστήματα της Ευρώπης, ανακαλύπτει κανείς πώς η Γαλλία μετατρέπει τα αγροκτήματά της σε ζωντανά εργαστήρια βιοτεχνολογίας, πώς η Ολλανδία εκπαιδεύει γεωργούς-επιστήμονες σε κάθετες καλλιέργειες, και πώς η Δανία πρωτοπορεί στη σύζευξη αγροτικής παραγωγής και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Κάθε χώρα προσφέρει ένα μοναδικό παράδειγμα μετασχηματισμού της αγροτικής εκπαίδευσης σε καταλύτη καινοτομίας. Από τα «έξυπνα» θερμοκήπια της Ολλανδίας μέχρι τα αγρο-ενεργειακά συστήματα της Δανίας, κάθε καινοτομία στην αγροτική εκπαίδευση μεταφράζεται σε απτά αποτελέσματα: αυξημένη παραγωγικότητα, μειωμένο περιβαλλοντικό αποτύπωμα και ενισχυμένη ανθεκτικότητα στην κλιματική αλλαγή. Τι μπορεί, επομένως, να μάθει η Ελλάδα από τον τρόπο που εκπαιδεύουν τους αγρότες τους η Γαλλία, η Γερμανία, η Ολλανδία, η Ισπανία η Ιταλία και η Δανία;

Γαλλία: Τα γαλλικά πανεπιστήμια διατηρούν ανεξάρτητα κέντρα μάθησης σε πολλές περιοχές της χώρας προσφέροντας αρκετές επιλογές (και αντίστοιχα είδη πτυχίων και πιστοποιήσεων) για εξειδικευμένες σπουδές και έρευνα. Πολλές εκπαιδευτικές δράσεις εστιάζουν στη διαχείριση φυσικών πόρων και στην ενσωμάτωση βιώσιμων τεχνικών. Επίσης υπάρχει συνδυασμός της θεωρητικής κατάρτισης με την πρακτική άσκηση μέσω πολλών προγραμμάτων που υποστηρίζει το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης. Επίσης εφαρμόζοντα καινοτόμα προγράμματα ανάπτυξης πρωτεϊνών από έντομα τα οποία υποστηρίζονται τόσο από τα πανεπιστήμια όσο και από τη βιομηχανία.

Γερμανία: Η Γερμανία αποτελεί διεθνές πρότυπο στην επαγγελματική εκπαίδευση σε όλα τα πεδία και πρακτικής άσκησης στη βιομηχανία. Αφενός οι επαγγελματικές σχολές, οι αρκετά γνωστές Berufsschulen, καλύπτουν σύγχρονες επαγγελματικές και τεχνικές γνώσεις και δεξιότητες, όπως πχ. η γεωργία ακριβείας με τη χρήση αισθητήρων, τις οποίες οι φοιτητές εξασκούν σε προγράμματα μαθητείας σε συνεργαζόμενες επιχειρήσεις. Ασφαλώς, οι επαγγελματικές σχολές αποτελούν ένα μόνο μέρος ενός εκτεταμένου δικτύου αγροτικής εκπαίδευσης, το οποίο περιλαμβάνει επίσης τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, τα πανεπιστήμια αλλά και τα επιμελητήρια. 

Ολλανδία: Η Ολλανδία αποτελεί την χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό πλήρως καταρτισμένων αγροτών. Επομένως, δεν προκαλούν έκπληξη οι ιδιαίτερα ανεπτυγμένοι και ποικίλοι θεσμοί αγροτικής εκπαίδευσης στη χώρα - από τη μέση επαγγελματική εκπαίδευση και μαθητεία (MBO και BBL) έως τα σημαντικά ερευνητικά έργα του πανεπιστημίου του Βαχενίνγκεν. Μάλιστα, το 40% των αποφοίτων της δευτεροβάθμιας επαγγελματικής εκπαίδευσης ασχολείται με τον αγροτικό τομέα. Το ολλανδικό σύστημα δίνει έμφαση στις συνεργασίες πανεπιστημίων με επιχειρήσεις τεχνολογίας, πχ. για την ανάπτυξη νέων ρομποτικών συστημάτων ή για την περαιτέρω διάδοση υδροπονικών μεθόδων, ενώ εκπαιδεύει τους αγρότες σε πρακτικές ανθεκτικότητας (Climate Field Schools) για την προσαρμογή στις ακραίες καιρικές συνθήκες.

Ισπανία: Η Ισπανία, παρότι σε κάπως καλύτερη θέση από την Ελλάδα στο ποσοστό πλήρως εκπαιδευμένων αγροτών (περί το 3%), απέχει από το να αποτελεί πρότυπο ως προς τον συγκεκριμένο δείκτη. Ωστόσο, συνολικά ο αγροτικός τομέας στη χώρα είναι ιδιαίτερα εξωστρεφής και ανταγωνιστικός. Γιατί συμβαίνει αυτό; Πέρα από την πολύ καλή ποιότητα πολλών αγροτικών προϊόντων, η συστηματική εφαρμογή διάφορων πρακτικών βιωσιμότητας και καινοτομίας αποτελεί κρίσιμο παράγοντα και αφορά επίσης το ισπανικό διττό σύστημα αγροτικής εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, στη χώρα παρέχονται προγράμματα διά βίου μάθησης για τη χρήση δορυφορικών δεδομένων. Πολλές σχολές επαγγελματικής κατάρτισης επικεντρώνουν στις βιολογικές καλλιέργειες ή σε βιώσιμα συστήματα στάγδην άρδευσης, όπου το νερό εφαρμόζεται εστιασμένα με τη βοήθεια σταλακτήρων στην περιοχή του ριζώματος του κάθε φυτού.

Ιταλία: Το ιταλικό σύστημα αγροτικής εκπαίδευσης δίνει έμφαση στα τοπικά προϊόντα, διατηρώντας και εκσυγχρονίζοντας τις παραδοσιακές πρακτικές καλλιέργειας αλλά και καινοτομώντας στην προώθηση ειδικότερα των προϊόντων ονομασίας προέλευσης (ΠΟΠ). Για παράδειγμα, πλατφόρμες όπως η Campagna Amica συνδέουν παραγωγούς και καταναλωτές προβάλλοντας την αυθεντικότητα των τοπικών προϊόντων. Ακόμα, το ιταλικό σύστημα αγροτικής εκπαίδευσης δίνει αρκετή έμφαση με εξειδικευμένα προγράμματα στον αγροτουρισμό και στο μάρκετινγκ.

Δανία: Η Δανία αποτελεί μια χώρα όπου άνω του 60% των αγροτών έχουν λάβει πλήρη εκπαίδευση, ενώ το 55% των νέων αγροτών συμμετέχει ενεργά σε εκπαιδευτικά προγράμματα. Τα «μαθήματα» από τη Δανία περιλαμβάνουν τους πολλούς διαφορετικούς θεσμούς επανεκπαίδευσης (AMU-kurser και VVU) καθώς και την αποδοτική συνεργασία κοινωνικών εταίρων, εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και βιομηχανίας ώστε να υπάρχει έγκαιρη προσαρμογή στις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Τέλος, κανονισμοί για την ηθική μεταχείριση των ζώων περιλαμβάνονται σε όλα τα προγράμματα σπουδών ώστε να δίνεται έμφαση στις ηθικές πρακτικές κτηνοτροφίας.