Σε αντίθεση με τη στρεβλή αστική αντίληψη, ότι η διαβίωση στην επαρχία είναι περίπου ειδυλλιακή, με ηρεμία, αυτάρκεια και ασφάλεια, σε σημείο ώστε να τη ζηλεύουν ακόμη και οι πρωταγωνιστές της τηλεοπτικής σειράς «το μικρό σπίτι στο λιβάδι», δυστυχώς, για ένα πολύ μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού, η εικόνα αυτή απέχει παρασάγγας από την ωμή πραγματικότητα που βιώνουν.
Η αδυναμία κάλυψης οικονομικών υποχρεώσεων, η απουσία βασικών αγαθών κι υπηρεσιών, η περιορισμένη πρόσβαση σε ιατρικές υπηρεσίες και εκπαίδευση, τα προβλήματα στέγασης, είναι πτυχές της ημερήσιας διάταξης που πρέπει να υπερκεραστούν στην καθημερινότητα της υπαίθρου. Εκεί, όπου η εξασφάλιση θέρμανσης για ένας στους δύο δεν είναι δεδομένη, ο αριθμός εκείνων που απευθύνονται σε συσσίτια αυξάνει και οι ολιγοήμερες διακοπές, έστω και μια φορά το χρόνο, για την πλειονότητα αποτελούν πολυτέλεια στα όρια του ονείρου θερινής νυκτός. Ευτυχώς, παραμένει ισχυρή η οικογενειακή αλληλεγγύη.
Συνεντεύξεις, αναλύσεις, ρεπορτάζ αγοράς στο νέο κανάλι του Agrenda Studio
Το… χαλάκι που κρατά τα πολλά προβλήματα της ορατής και της αθέατης φτώχειας, αλλά και των ανεπαρκών συνθηκών στέγασης στον αγροτικό χώρο, επιμελώς κρυμμένα, από το δημόσιο λόγο, τα βλέμματα του αστικού πληθυσμού και την προσοχή όσων έχουν ευθύνη να ασκούν κοινωνική πολιτική και να δίνουν λύσεις, «σηκώνει» έρευνα του Τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου.
Μέσα από το ερευνητικό έργο «POVERRE», με τίτλο: «Φτώχεια και στεγαστική επισφάλεια στον αγροτικό χώρο υπό το πρίσμα της κοινωνικής ανθεκτικότητας», που χρηματοδοτήθηκε από το Εθνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας, ερευνήθηκαν οι περιφερειακές ενότητες της Ροδόπης, της Καρδίτσας και του Ρεθύμνου.
Ξεφυλλίστε σε υψηλή ανάλυση το φύλλο 1009 της Agrenda
Η επιλογή τους έγινε γιατί πρόκειται για αντιπροσωπευτικές αγροτικές περιοχές με διαφορετικά ανθρωπογεωγραφικά χαρακτηριστικά, καθώς αφορούν σε ορεινές, νησιωτικές, απομακρυσμένες, τουριστικές και εύφορες γεωργικές περιοχές, οι οποίες, καταγράφουν υψηλά ποσοστά ακραίας φτώχειας, σύμφωνα με επίσημα στατιστικά στοιχεία.
«Παρότι ο αγροτικός πληθυσμός αντιπροσωπεύει-σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές- ένα από τα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού, στοιχεία για πτυχές υλικής αποστέρησης και κοινωνικού αποκλεισμού στο χώρο, αγνοούνται συστηματικά στις ασκούμενες πολιτικές κοινωνικής μέριμνας, οι οποίες αποδεικνύονται στην πράξη οριζόντιες και αστικοκεντρικές», εξήγησε στην Agrenda η Θεοδοσία Ανθοπούλου, κοινωνική γεωγράφος, καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής στο Πάντειο και μέλος στην ερευνητική ομάδα.
Η απουσία, μάλιστα, στοχευμένων μέτρων, αλλά και παρεμβάσεων κοινωνικής ένταξης, που θα λαμβάνουν υπόψη τις τοπικές γεωγραφίες και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, έχει ως συνέπεια χρόνια προβλήματα και νεότερες παθογένειες στον αγροτικό χώρο, να επιμένουν.
«Η υποαπασχόληση και η ανασφάλιστη εργασία, τα παραγωγικά αδιέξοδα των αγροτών, λόγω στρεβλώσεων της παγκόσμιας αγοράς τροφίμων, η λανθάνουσα υφαρπαγή γης, συνεπεία της χρηματιστικοποίησης της γεωργικής γης, η ελλιπής πρόσβαση σε δομές υγείας και κοινωνικής φροντίδας, οι παλιές και συχνά ακατάλληλες κατοικίες ή η μη-προσιτή κατοικία λόγω του υπερτουρισμού, αλλά και οι κοινωνικές ανισότητες, παραμένουν», επισημαίνει η κ. Ανθοπούλου.
Η επιστήμονας προσθέτει δε, ότι παράγοντες όπως η κλιματική κρίση, με την παρατεταμένη ξηρασία, τα πλημμυρικά φαινόμενα και τις πυρκαγιές, σε συνδυασμό με την ενεργειακή κρίση και την αύξηση του κόστους αγροεφοδίων, στον απόηχο του πολέμου στην Ουκρανία, αναδεικνύονται ως πρόσθετοι παράγοντες, που απομειώνουν τα γεωργικά εισοδήματα, επιδεινώνοντας τη φτώχεια και τη στεγαστική επισφάλεια των αγροτικών νοικοκυριών.
Οικονομική αδυναμία και στεγαστική επισφάλεια
Από την επεξεργασία των ευρημάτων της έρευνας ένα από τα βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν είναι ότι οι αγροτικές περιοχές της χώρας απολαμβάνουν λιγότερες δημόσιες χρηματοδοτήσεις για βασικές υποδομές: έχουν περιορισμένη πρόσβαση σε υποδομές και κοινωνικές υπηρεσίες, όπως υγειονομική περίθαλψη και κοινωνική φροντίδα, εκπαίδευση, κατάρτιση, κοινωνική στέγη και συγκοινωνίες.
Παράλληλα, αποδόμησε τις στερεοτυπικές αντιλήψεις και τις βεβαιότητες ότι οι αγροτικές περιοχές προσφέρουν ένα ασφαλές πλαίσιο ζωής, γιατί υπάρχει το πατρογονικό σπίτι και το περιβόλι που εξασφαλίζουν βασική στέγη και τροφή, ενώ ανέδειξε ακόμη πως πέρα από τους οφελούμενους προνοιακών επιδομάτων και κοινωνικών υπηρεσιών, των οποίων ο αριθμός αυξάνει τα τελευταία χρόνια, ο πληθυσμός που προσφεύγει στην υλική υποστήριξη για την επιβίωσή του, όπως διανομή τροφίμων από κοινωνικά παντοπωλεία και συσσίτια από τους δήμους, τις ενορίες και φορείς της κοινωνίας των πολιτών, γίνεται επίσης περισσότερος.
Από την άλλη πλευρά, τα ακραία καιρικά φαινόμενα που τείνουν να κανονικοποιηθούν, όπως οι πλημμύρες στην Καρδίτσα και οι πυρκαγιές στη Ροδόπη και από την άλλη ο υπερτουρισμός και η αστική διάχυση, όπως συμβαίνει στο Ρέθυμνο, αναδεικνύουν, σύμφωνα με τους ερευνητές, νέες μορφές στεγαστικής επισφάλειας και εκτοπισμό των κατοίκων, στο βαθμό που η πολιτεία αποδεικνύεται αναποτελεσματική στη διαχείριση των στεγαστικών κρίσεων.
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, η έρευνα επαναβεβαίωσε τον κρίσιμο (ακόμα) ρόλο της οικογένειας και της κοινοτικής αλληλεγγύης στην άμβλυνση της φτώχειας και του ακραίου αποκλεισμού, ως ένα ισχυρό πλέγμα κοινωνικής προστασίας που έρχεται να καλύψει τα κενά μιας υπολειμματικής κοινωνικής πολιτικής, στοιχεία που παραπέμπουν στο νοτιοευρωπαϊκό μοντέλο του κράτους πρόνοιας. Ωστόσο, μέσα σε ένα πλαίσιο βαθιάς οικονομικής ύφεσης, ενεργειακής κρίσης και κλιματικής κρίσης και έντονου δημογραφικού προβλήματος, η υλική υποστήριξη της οικογένειας εκ των πραγμάτων περιορίζεται.
Η συνεχιζόμενη εκροή ενεργού δυναμικού ακόμα και από εύφορες πεδινές περιοχές και δυναμικές αγροτικές κωμοπόλεις οδηγεί, επίσης, αναπόφευκτα σε περαιτέρω συρρίκνωση των υποδομών και των κοινωνικών υπηρεσιών και σε περαιτέρω εγκατάλειψη της γεωργίας, εγκλωβίζοντας τους τοπικούς πληθυσμούς σε έναν φαύλο κύκλο φτώχειας, κοινωνικών ανισοτήτων και υπανάπτυξης.
Σε έλλειψη τουλάχιστον 5 από 8 βασικά αγαθά και υπηρεσίες
Όπως μας εξηγεί η κ. Ανθοπούλου το ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο που διανεμήθηκε στο γενικό πληθυσμό στην Ροδόπη Καρδίτσα, Ρέθυμνο των επιλεγμένων περιοχών, κατά την περίοδο Ιουλίου – Σεπτεμβρίου 2024, έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στις συνθήκες διαβίωσης και στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι των περιοχών.
Αναδείχθηκε, συμπερασματικά, πως το μεγαλύτερο ποσοστό του υπό εξέταση πληθυσμού βιώνει κοινωνικό αποκλεισμό, πάνω από 1 στους 2 πολίτες αδυνατούν να καλύψουν βασικές οικονομικές υποχρεώσεις, όπως ενοίκιο, δάνεια και λογαριασμούς, ή να εξασφαλίσουν επαρκή θέρμανση τον χειμώνα.
Επίσης, ο συνολικός δείκτης σοβαρής αποστέρησης, ο οποίος καταγράφει την έλλειψη σε τουλάχιστον 5 από 8 βασικά αγαθά κι υπηρεσίες, βρίσκεται στο 46,7% και αναδεικνύει την ένταση του προβλήματος, ενώ ο δείκτης ανεπάρκειας τροφής, υπολογιζόμενος ως το ποσοστό των νοικοκυριών όπου τουλάχιστον ένα μέλος δήλωσε έλλειψη έστω και σε μία από τις σχετικές κατηγορίες, ανέρχεται στο 47% του δείγματος, γεγονός που υπογραμμίζει την επισιτιστική ανασφάλεια που αντιμετωπίζουν πολλές οικογένειες.
Γράφημα 1. Ποσοστιαία (%) κατανομή δείγματος (στις τρεις περιοχές της έρευνας) με υλικές και κοινωνικές στερήσεις
Πηγή: έρευνα πεδίου POVERRE, 2025
Όσον αφορά στη στέγαση και την οικονομική επιβάρυνση, ένα σημαντικό ποσοστό των ερωτηθέντων αναφέρει στεγαστικά προβλήματα, κυρίως λόγω του υψηλού κόστους συντήρησης, της ανεπαρκούς θέρμανσης ή κλιματισμού και της παρουσίας υγρασίας.
Επιπλέον, το 4,5% των νοικοκυριών ξοδεύει το 50% του συνολικού εισοδήματός του για στέγαση, ενώ ο δείκτης υπερπληθυσμού ανέρχεται στο 15,7%, αποκαλύπτοντας ότι πολλά νοικοκυριά ζουν σε συνθήκες έλλειψης επαρκούς χώρου.
Πηγή: έρευνα πεδίου POVERRE, 2025
Σχετικά με την πρόσβαση σε υπηρεσίες, το 18,2% των ερωτηθέντων ανέφερε ότι δεν μπόρεσε να καλύψει τις ανάγκες του σε ιατρική περίθαλψη όταν το χρειάστηκε, ενώ το 19,1% δεν έχει ασφαλιστική κάλυψη.
Παράλληλα, η πλειονότητα των συμμετεχόντων δήλωσε ότι αντιμετωπίζει προβλήματα στη λήψη ιατρικής φροντίδας λόγω ελλείψεων στο δημόσιο σύστημα υγείας και της απόστασης από τις δομές υγείας.
Στην αγορά εργασίας, οι κύριες προκλήσεις αφορούν τις χαμηλής ποιότητας θέσεις εργασίας, τα χαμηλά εισοδήματα και την έλλειψη δομών φροντίδας ηλικιωμένων. Πολλοί εργαζόμενοι/ες, ιδιαίτερα με οικογενειακές υποχρεώσεις, βρίσκονται αντιμέτωποι με πρόσθετες δυσκολίες λόγω της ανεπάρκειας κοινωνικών υπηρεσιών υποστήριξης.
Γράφημα 2. Ποσοστιαία (%) κατανομή δείγματος με δυσκολίες πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας
Πηγή: έρευνα πεδίου POVERRE, 2025
«Τα αποτελέσματα της έρευνας αναδεικνύουν την ανάγκη για στοχευμένες παρεμβάσεις πολιτικής λαμβάνοντας υπόψη την αγροτικότητα και τις τοπικές ιδιαιτερότητες, με έμφαση στη βελτίωση των συνθηκών στέγασης, την ενίσχυση των κοινωνικών υπηρεσιών και τη δημιουργία βιώσιμων θέσεων εργασίας», σημειώνει η κ. Ανθοπούλου και συμπληρώνει πως «η ενδυνάμωση των τοπικών κοινωνικών δικτύων και η ενίσχυση της θεσμικής υποστήριξης αποτελούν κρίσιμους παράγοντες για την αντιμετώπιση της φτώχειας στην ύπαιθρο».
Στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου που αναμένεται να παρουσιαστεί σε ειδική ημερίδα, έγινε ποιοτική και ποσοτική έρευνα πεδίου, μέσα από συνεντεύξεις και αφηγήσεις οδοιπορικών ζωής από άτομα τα οποία ανήκουν στις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού, όπως, νέοι μακροχρόνια άνεργοι ή εργαζόμενοι σε περιστασιακές εργασίες, που ανήκουν συχνά στην κατηγορία της «αδήλωτης φτώχειας», ηλικιωμένοι και χαμηλοσυνταξιούχοι, ανύπανδροι άνδρες που ζουν μόνοι, μονογονεϊκές οικογένειες, άτομα 55+ ετών αγρότες με δυσκολία κάλυψης ασφαλιστικών εισφορών, γυναίκες με παιδιά που βιώνουν ενδοοικογενειακή βία, πολιτισμικές και θρησκευτικές μειονότητες, όπως οι Ρομά και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης και αλλοδαποί μετανάστες (εργάτες γης) που ζουν σε συνθήκες εργασιακής και στεγαστικής αβεβαιότητας.
