Άλλωστε
«Η κρίση μπορεί να γίνει ευχή και ευλογία για τους ανθρώπους και τα κράτη, γιατί η κρίση φέρνει αλλαγές και πρόοδο. Η δημιουργικότητα γεννιέται από το άγχος, όπως η μέρα γεννιέται από τη σκοτεινή νύχτα. Στην κρίση ξυπνάει η επινόηση, οι ανακαλύψεις και οι μεγάλες στρατηγικές», Albert Einstein
Η βιολογική γεωργία δεν είναι μόνο μια άλλη τεχνική παραγωγής προϊόντων, αλλά αντιπροσωπεύει ένα άλλο μοντέλο ανάπτυξης εναλλακτικό και οικολογικά συμβατό, που δεν θεωρεί την τροφή σαν ένα οποιοδήποτε προϊόν, αναγνωρίζει και σέβεται τη γη και τη βιοποικιλότητα σαν κοινά αγαθά, προστατεύει τη διαφορετικότητα των φυτικών ποικιλιών και των φυσικών πόρων, υποστηρίζει τους μικρούς παραγωγούς, εγγυάται τη διατροφική ασφάλεια, ανοίγει δρόμους και συμβάλλει στην αναγέννηση άγονων περιοχών, σέβεται την εργασία, εφαρμόζει αυστηρά κριτήρια για την ευζωία των ζώων, παράγει προϊόντα υψηλής ποιότητας, με σεβασμό στον άνθρωπο και στο περιβάλλον
Στη μελέτη που ακολουθεί -ΒΙΟ ΣΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ, 2011-, καταγράφονται τα πιο σημαντικά ευρήματα της ανάλυσης και επεξεργασίας των στοιχείων, αναφορικά με την εξέλιξη της βιολογικής γεωργίας, έως την 31η Δεκεμβρίου 2010 και δίδονται συγκριτικά στοιχεία και πίνακες κυρίως με το 2009, αρχή της οικονομικής αβεβαιότητας και κρίσης στη χώρα μας
Στοιχεία για το 2011, χρονιά περαιτέρω όξυνσης της κρίσης, δεν υπάρχουν διαθέσιμα, τα οποία θα αναμείνουμε με έκδηλο ενδιαφέρον, για να διαβάσουμε μαζί με όλους τους συντελεστές του βιολογικού κλάδου, τις πιθανές ζημιές που αυτή η κρίση προκάλεσε
Η πρώτη εκτίμηση είναι, ότι, η σταθερή και αυξητική πορεία της βιολογικής γεωργίας και της κατανάλωσης βιολογικών προϊόντων των τελευταίων χρόνων, φαίνεται να ανακόπτεται το 2010, συνάρτηση της οικονομικής κρίσης, αλλά και της ολοκλήρωσης της πενταετούς επιδότησης, κατά την οποία μέρος των παραγωγών εγκαταλείπει την παραγωγική διαδικασία
Σύμφωνα λοιπόν με τα αναρτημένα στοιχεία στην ιστοσελίδα www.minagric.gr, του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, τα οποία αθροιστικά προέκυψαν από τα στοιχεία που ετησίως υποχρεούνται να προσκομίζουν οι Φορείς Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων, την 31 Δεκεμβρίου 2010 η Βιολογική Γεωργία στην Ελλάδα παρουσιάζει την εξής εικόνα
Η έκταση της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα ανέρχεται σε ποσοστό 3,7% (συμπεριλαμβανομένων των βοσκότοπων), σε σύγκριση με την αντίστοιχη έκταση του συνόλου της χώρας (καλλιεργήσιμη 32.474.000 στρ. + 51.378.000 στρ. βοσκότοποι, στοιχεία 2008)
Στη βιολογική γεωργία δραστηριοποιούνται 22.860 παραγωγικές και εμπορικές επιχειρήσεις, ενώ σε 3.098.215 στρέμματα ανέρχονται οι βιολογικές επιφάνειες (καλλιεργήσιμες εκτάσεις, βοσκοτόπια, αγραναπαύσεις), σε μεταβατικό και πλήρες βιολογικό στάδιο
Σε σύγκριση με το 2009, ‘λείπουν’ από τον κλάδο των βιολογικών, 2.424 επιχειρηματίες (-9,6%)
Στις βιολογικές εκτάσεις παρατηρείται μικρότερη ποσοστιαία μείωση (-5%) ή 164.307 στρέμματα
2. Επιχειρηματίες (αριθμός επιχειρηματιών και είδος δραστηριότητας
Αναλυτικότερα, από την ανάλυση και επεξεργασία των στοιχείων του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (Διεύθυνση Βιολογικής Γεωργίας), αναφορικά με τους επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται στη βιολογική γεωργία, στις 31 Δεκεμβρίου 2010, προκύπτει ότι
⇒ οι εγγεγραμμένοι επιχειρηματίες του κλάδου είναι 22.860, κατανεμημένοι ως εξής: 21.270 παραγωγοί, 1.557 μεταποιητές, 5 εισαγωγείς, 28 άλλοι επιχειρηματίες, χονδρέμποροι, διακινητές κ.α.
⇒ Στο 93% ανέρχονται οι παραγωγοί, στο σύνολο των επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνται στη βιολογική γεωργία
⇒ Το 2010, σε σύγκριση με το 2009 προκύπτει συνολικά μείωση των επιχειρηματιών κατά 9,6%
• οι παραγωγικές επιχειρήσεις μειώνονται κατά 10,1%
• μικρή αύξηση παρουσιάζει ο αριθμός των μεταποιητικών επιχειρήσεων
• οι εισαγωγικές μειώνονται από τις 11 στις 5 ενώ
• μεγάλη είναι η μείωση των μεικτών επιχειρήσεων, σε ποσοστό που ξεπερνάει το 58%
• Στις εγγεγραμμένες επιχειρήσεις δεν υπολογίζεται το σύνολο των σημείων λιανικής πώλησης (όπως καταστήματα βιολογικών προϊόντων, σουπερμάρκετ, βιολογικές λαϊκές αγορές, μανάβικα), γιατί με βάση τον κανονισμό (ΕΚ) αρ. 834/2007, αλλά και την ελληνική νομοθεσία και πρακτική δεν νοούνται ελεγχόμενοι χώροι. Όπως δεν λαμβάνονται υπόψη και οι απευθείας πωλήσεις στο κτήμα, μέσω διαδικτύου και τα καταστήματα εστίασης, που συνολικά ξεπερνούν τις 1.000 μονάδες
Παραγωγοί: επιχειρηματίες της πρωτογενούς παραγωγής (φυτικής και ζωικής
Μεταποιητές: επιχειρηματίες οι οποίοι συντηρούν, μεταποιούν προϊόντα βιολογικής παραγωγής, (περιλαμβάνεται η σφαγή ζώων και η μεταποίηση κρέατος
Εισαγωγείς: εισαγωγείς βιολογικών προϊόντων από τρίτες χώρες με σκοπό την εμπορί
Μεικτές: επιχειρηματίες οι οποίοι ασχολούνται με περισσότερες από μια δραστηριότητες
2.1 Συγκριτικά στοιχεία για τις «βιολογικές» περιφέρειες και νομού
(Αριθμός και ποσοστά παραγωγών & μεταποιητών ανά περιφέρεια και νομό - στοιχεία 2007
Οι περιφέρειες και οι νομοί με τις περισσότερες επιχειρηματικές μονάδες (παραγωγούς, μεταποιητές, εισαγωγείς, μεικτές), σε σχέση με το σύνολο της «βιολογικής» Ελλάδας (στοιχεία έτους 2007), είναι κατά σειρά
2.1.1 Περιφέρειες- Δυτικής Ελλάδας με 4.464 μονάδες -4.363 παραγωγούς και 101 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 18,7
- Πελοποννήσου με 3.834 μονάδες (3.520 παραγωγούς και 314 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 16,1
- Θεσσαλίας με 3.365 μονάδες (3.273 παραγωγούς και 92 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 14,1
- Κεντρικής Μακεδονίας με 2.754 μονάδες (2.629 παραγωγούς και 125 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 11,6
- Β. Αιγαίου με 2.514 μονάδες (2.429 παραγωγούς και 85 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 10,6
- Κρήτης με 2.071 μονάδες (1.858 παραγωγούς και 213 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 8,7
- Στερεάς Ελλάδας με 1.456 μονάδες (1.399 παραγωγούς και 57 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 6,1
- Ανατολικής Μακεδονίας, Θράκης με 1.438 μονάδες (1.383 παραγωγούς και 55 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 6
- Δυτικής Μακεδονίας με 720 μονάδες (695 παραγωγούς και 25 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 3
- Ηπείρου με 503 μονάδες (480 παραγωγούς και 23 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 2,1
- Αττικής με 335 μονάδες (187 παραγωγούς και 148 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 1,4
- Ιονίων Νήσων με 291 μονάδες (271 παραγωγούς και 20 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 1,2
- Ν. Αιγαίου με 81 μονάδες (70 παραγωγούς και 11 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 0,3
2.1.2 Νομοί- Ν. Αιτωλοακαρνανίας με 3.659 μονάδες και ποσοστό 14,8
- Ν. Λέσβου με 2.168 μονάδες και ποσοστό 8,8
- Ν. Λάρισας με 1512 μονάδες και ποσοστό 6,1
- Ν. Μαγνησίας με 1315 μονάδες και ποσοστό 5,3
- Ν. Λακωνίας με 1309 μονάδες και ποσοστό 5,3
- Ν. Μεσσηνίας με 1104 μονάδες και ποσοστό 4,7
- Ν. Ηρακλείου με 953 μονάδες και ποσοστό 3,9
- Ν. Φθιώτιδας με 939 μονάδε
- Ν. Έβρου με 773 μονάδε
- Ν. Κορινθίας με 680 μονάδε
- Ν. Κιλκίς με 59
- Ν. Χαλκιδικής με 588 μονάδε
- Ν. Θεσσαλονίκης με 563 μονάδε
Με τις λιγότερες μονάδες, σε σχέση με το σύνολο της χώρας, είναι κατά σειρά
- Ν. Ευρυτανίας με 1
- Ν. Δωδεκανήσου με 2
- Ν. Κερκύρας με 3
- Ν. Καστοριάς με 4
3. Εκτάσεις βιολογικής γεωργίας (αριθμός και είδος καλλιεργειών) -Το σύνολο των εκτάσεων της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα (καλλιεργήσιμες + βοσκότοπους) ανέρχεται στα 3.098.215 στρέμματα
- Σε ποσοστό 3,7% ανέρχεται η έκταση της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα (συμπεριλαμβανομένων των βοσκότοπων), σε σύγκριση με την αντίστοιχη έκταση του συνόλου της χώρας (καλλιεργήσιμη 32.474.000 στρ. + 51.378.000 στρ. βοσκότοποι, στοιχεία 2008)
- Τα 1.576.064 στρ. (51%) αποτελούν οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις και αντίστοιχα τα 1.522.151 (49%) οι βοσκότοποι
- Μειώθηκαν κατά 164.307 (-5,1%) τα στρέμματα συνολικά της βιολογικής γης το 2010 σε σύγκριση με το 2009, από 3.262.522 στρ. σε 3.098.215 στρ
- Μείωση παρουσίασε και ο αριθμός των καλλιεργήσιμων εκτάσεων σε σχέση με το 2009 κατά 7,6%
- Τα 2.925.830 στρ. (96%), βρίσκονται σε πλήρες βιολογικό στάδιο και τα 172.381 στρ (4%) σε μεταβατικό
3.1. Κατηγορίες καλλιεργειών (καταμερισμός εκτάσεων), 2010• Οι αροτραίες, ως ομάδα καλλιεργειών που περιλαμβάνει (δημητριακά, παραγωγή ζωοτροφών
βιομηχανικά φυτά, ελαιούχοι καρποί, κλωστικά, αρωματικά φυτά και βότανα, σανοδοτικά φυτά κλπ), καταλαμβάνει έκταση 848.005 στρ. και ποσοστό 27,4%
• Ακολουθούν οι μόνιμες καλλιέργειες (οπωροφόρα, εσπεριδοειδή, αμπέλι, ελιά) με 667.145 στρ. και ποσοστό 21,5%
• Τα κηπευτικά γενικά καταλαμβάνουν 23.444 στρ. και ποσοστό μόλις 0,8%
• Η αγρανάπαυση με 28.981 στρ. και 0,9%
3.2. Κυριότερες βιολογικές καλλιέργειες, 2010 Οι κυριότερες βιολογικές καλλιέργειες και το αντίστοιχο ποσοστό τους επί του συνόλου της βιολογική
γεωργίας στην Ελλάδα (3.098.215 στρ.) κατά φθίνουσα σειρά είναι
- Κυρίαρχη βιολογική καλλιέργεια για την Ελλάδα παραμένει η καλλιέργεια της ελιάς με 569.701 στρ. και ποσοστό 18,4%
- Τα δημητριακά (σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, αραβόσιτος κλπ) με 351.896 στρ. και ποσοστό 11,4%
- Τα σανοδοτικά φυτά (μονοετή, πολυετή, λειμώνες) με 297.840 στρ. και 9,6%
- Άλλες αροτραίες καλλιέργειες με 79.497 στρ. και 2,6%
- Βιομηχανικά φυτά με 60.704 στρ. και 2%
- Καρποί για παραγωγή ζωοτροφών με 57.233 και 1,85%
- Το αμπέλι με 50.014 στρ. και ποσοστό 1,6%
- Οπωροφόρα με 27.760 στρ. και 0,9%
- Ελαιούχοι καρποί (ηλίανθος, σόγια, κράμβη, λινάρι κά) με 26.294 στρ. και 0,9%
- Κηπευτική γη με 23.444 στρ. και 0,8%
- Εσπεριδοειδή με 19.087 στρ. και 0,6%
- Βότανα, αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά με 18.038 στρ. και 0,6%
- Κλωστικά φυτά (βαμβάκι) με 15.336 στρ. και 0,5%
- Τα όσπρια με 8.487 στρ. και ποσοστό 0,3%
- Αγρανάπαυση με 28.981 στρ. και 0,9%
3.3 Συγκριτικά στοιχεία για μεμονωμένες καλλιέργειες βιολογικής γεωργίας στο σύνολο των αμιγώς καλλιεργήσιμων εκτάσεων, χωρίς τους βοσκότοπους (ως στατιστικά δεδομένα)Ως επιφάνεια βιολογικής γεωργίας σε μια χώρα, νοούνται όλες οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις, μαζί με τους βοσκότοπους και τις αγραναπαύσεις
Οι βοσκότοποι στην Ελλάδα (στοιχεία 2008), δηλαδή η επιφάνεια που χρησιμοποιείται για τη βόσκηση των ζώων (δασικοί, δασολίβαδα, ποολίβαδα, θαμνολίβαδα, φρυγανολίβαδα) καλύπτουν έκταση 51.378.000 στρέμματα, δηλαδή το 40% της χώρα
• Στις αμιγώς καλλιεργήσιμες εκτάσεις, τα 1.431.295 στρ. (91%) βρίσκονται σε πλήρες βιολογικό στάδιο και τα 144.765 στρ. (9%) σε μεταβατικό
Συγκρίνοντας την βιολογικά καλλιεργήσιμη έκταση (1.576.064 στρ.), με το σύνολο της καλλιεργήσιμης επιφάνειας της χώρας (32.474.000 στρ), στοιχεία 2008, προκύπτει ότι
⇒ Η αμιγώς καλλιεργήσιμη έκταση (βιολογική), καταλαμβάνει το 4,9%, σε σύγκριση με το σύνολο της καλλιεργήσιμης γης (χώρας)
Συγκρίνοντας τις παρακάτω καλλιέργειες με το σύνολο των βιολογικά καλλιεργήσιμων εκτάσεων (δηλ. με τα 1.576.064 στρ. και όχι με τα 3.098.215 στρ., που είναι το σύνολο της βιολογικής επιφάνειας στην Ελλάδα), προκύπτουν τα εξής ποσοστά
• Οι αροτραίες καλλιέργειες με 848.005 στρ. καταλαμβάνουν ποσοστό 53,8% στο σύνολο των καλλιεργήσιμων βιολογικών εκτάσεων
• Ενώ ακολουθούν οι μόνιμες δενδρώδεις καλλιέργειες με 667.145 στρ. με ποσοστό 42,3%
• Τα κηπευτικά με 23.444 στρ. και ποσοστό 1,5%
• Κυρίαρχη βιολογική καλλιέργεια για την Ελλάδα παραμένει η καλλιέργεια της ελιάς με 569.701 με ποσοστό 36,1%
• Τα δημητριακά (σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, αραβόσιτος κλπ) με 351.896 στρ. και ποσοστό 22,3%
• Τα σανοδοτικά φυτά (μονοετή, πολυετή, λειμώνες) με 297.840 στρ. και 18,9%
• Το αμπέλι με 50.014 στρ. και ποσοστό 3,2%
• Τα όσπρια με 8.487 στρ. και ποσοστό 0,5%
4. Μεταποίηση (αριθμός μεταποιητών και είδος δραστηριότητας) Μείωση κατά 437 μονάδες (ποσοστό 17,5%) παρουσιάζει ο αριθμός των μεταποιητικών δραστηριοτήτων το 2010, σε σχέση με το 2009 (πίνακας 3)
Για πρώτη φορά το 2010 εισάγεται μια νέα δραστηριότητα, αυτή της ιχθυοκαλλιέργειας με δύο επιχειρήσεις
Οι παρασκευαστές ποτών αποτελούν την εξαίρεση στην πτωτική τάση της μεταποιητικής δραστηριότητας, αφού αυξάνονται αριθμητικά κατά 93 μονάδες και ποσοστό 29,9%
Από τις 2.057 μεταποιητικές επιχειρήσεις, οι 759 (36,9%) ασχολούνται με την επεξεργασία ελαιολάδου και άλλων ελαίων. Συγκεκριμένα η εικόνα των διαφόρων δραστηριοτήτων συγκριτικά με το 2009 έχει ως εξής
- Επεξεργασία κρέατος ………………………………………………………. -41,7
- Μεταποίηση-Τυποποίηση οπωροκηπευτικών ………………… -46
- Επεξεργασία ελαιόλαδου …………………………………….............. -15,3
- Επεξεργασία προϊόντων γάλακτος ………………………………….. -32
- Παρασκευή προϊόντων αλευροποιίας …………………………….. -44,6
- Παρασκευή ζωοτροφών ………………………………………………….. -25
- Παρασκευή ειδών αρτοποιίας και ζαχαροπλαστικής ……… -46,1
- Παρασκευή ποτών ……………….……………………………………….... 29,9
5. Ζωική παραγωγή (είδος και αριθμός ζώων) στη Βιολογική Κτηνοτροφία Στη ζωική παραγωγή, δραστηριοποιούνταν το 2007, 1.846 παραγωγοί-κτηνοτρόφοι. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία τα επόμενα χρόνια και έως σήμερα
Το 2010 εκτρέφονται με βιολογικές μεθόδους 950.268 ζώα (δεν υπολογίζεται ο αριθμός των κυψελών), λιγότερα κατά 65.722 κεφάλια ή -6,5% σε σχέση με το 2009, (πίνακας 5)
Σε σχέση με το 2009, αύξηση παρατηρείται μόνο στην εκτροφή των πουλερικών κατά 102.507 κεφάλια και ποσοστό 38,5%. Οι υπόλοιπες κατηγορίες ζώων σε σχέση με το 2009 παρουσιάζουν μείωση
- Βοοειδή ………………………………………… -19,3
- Πρόβατα ………………………………………. -19,2
- Αίγες …………………………………………….. -26,7
- Χοίροι …………………………………………… -21,3
- Πουλερικά ……………………………………. 38,5
- Κυψέλες μελισσών ………………………. -4,2
6. Η Βιολογική Γεωργία στην Ελλάδα την 31η Δεκεμβρίου 2010, σε αριθμούςΑκολουθούν συνοπτικά τα κυριότερα αντιπροσωπευτικά δεδομένα της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα για τις βιολογικές εκτάσεις, τον αριθμό των επιχειρηματιών, τις κυριότερες καλλιέργειες, το ζωικό κεφάλαιο
⇒ Σε ποσοστό 3,7% ανέρχεται η έκταση της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα (συμπεριλαμβανομένων των βοσκότοπων), σε σύγκριση με την αντίστοιχη έκταση του συνόλου της χώρας (32.474.000 στρ. καλλιεργήσιμη γη + 51.378.000 στρ. βοσκότοποι - στοιχεία 2008)
⇒ Σε 3.098.215 στρέμματα ανέρχονται οι βιολογικές εκτάσεις (καλλιεργήσιμες, βοσκοτόπια, αγραναπαύσεις), σε μεταβατικό και πλήρες βιολογικό στάδιο
⇒ Στη βιολογική γεωργία δραστηριοποιούνται 22.860 επιχειρήσεις (παραγωγοί, μεταποιητές, εισαγωγείς, μεικτές επιχειρήσεις)
⇒ Στο 93% ανέρχονται οι παραγωγοί, στο σύνολο των επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνται στη βιολογική γεωργία
⇒ Μείωση των επιχειρηματιών κατά 9,6% καταγράφεται το 2010, σε σύγκριση με το 2009
⇒ Στα 74 στρέμματα ανέρχεται η μέση έκταση καλλιέργειας ανά παραγωγό (κλήρος)
⇒ Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις στη βιολογική γεωργία ανέρχονται σε 1.576.064 στρέμματα και ποσοστ
51% στο σύνολο της βιολογικής επιφάνειας
⇒ Το σύνολο των βοσκοτόπων καταλαμβάνει 1.522.151 στρέμματα και ποσοστό 49%, στο σύνολο της βιολογικής επιφάνειας
⇒ Η καλλιέργεια της ελιάς με 569.701 στρ. και ποσοστό 18,4% παραμένει κυρίαρχη βιολογική καλλιέργεια στην Ελλάδα
⇒ Μειώθηκε κατά 437 μονάδων (-17,5%) ο αριθμός των μεταποιητικών δραστηριοτήτων το 2010, σε σχέση με το 2009
⇒ Μείωση κατά 65.722 κεφάλια (-6,5%) παρουσιάζει και το ζωικό κεφάλαιο το 2010, σε σχέση με το 2009
⇒ Στη βιολογική κτηνοτροφία εκτρέφονται με βιολογικές μεθόδους 950.268 ζώα (δεν υπολογίζεται ο αριθμός των κυψελών)
⇒ Στο 3,9% ανέρχεται το ποσοστό των παραγωγών που παράγουν βιολογικά (21.270) σε σύγκριση με τον συνολικό ενεργό αγροτικό πληθυσμό στην Ελλάδα (551.000), το 2010
6.1 Σύγκριση των βασικών βιολογικών καλλιεργειών με ομοειδείς συμβατικέ
Στην επόμενη ενότητα συγκρίνονται οι βασικές βιολογικές καλλιέργειες (στοιχεία 2010), με τις αντίστοιχες ομοειδείς της συμβατικής γεωργίας
⇒ To σύνολο των ελαιώνων που καλλιεργούνται βιολογικά υπολογίζεται περίπου στο 7,1% σε σύγκριση με το σύνολο των συμβατικών ελαιώνων
⇒ Οι δενδρώδεις υπολογίζονται στο 6,6%
⇒ Οι αροτραίες στο 4,2%
⇒ Τα αμπέλια στο 4,1%
⇒ Τα εσπεριδοειδή στο 3,3%
⇒ Τα κηπευτικά γενικά στο 2,3%
⇒ Τα σημεία πώλησης σε όλη την επικράτεια της χώρας, υπολογίζονται σε περισσότερα από 1000, με 480 καταστήματα βιολογικών προϊόντων (Αττική 210, Επαρχία 270), τα υπόλοιπα είναι λαϊκές, μανάβικα και υποκαταστήματα αλυσίδων σούπερ μάρκετ, (στοιχεία 2008)
Του Κώστα Παζαρακιώτη
Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη
«Η κρίση μπορεί να γίνει ευχή και ευλογία για τους ανθρώπους και τα κράτη, γιατί η κρίση φέρνει αλλαγές και πρόοδο. Η δημιουργικότητα γεννιέται από το άγχος, όπως η μέρα γεννιέται από τη σκοτεινή νύχτα. Στην κρίση ξυπνάει η επινόηση, οι ανακαλύψεις και οι μεγάλες στρατηγικές», Albert Einstein
Η βιολογική γεωργία δεν είναι μόνο μια άλλη τεχνική παραγωγής προϊόντων, αλλά αντιπροσωπεύει ένα άλλο μοντέλο ανάπτυξης εναλλακτικό και οικολογικά συμβατό, που δεν θεωρεί την τροφή σαν ένα οποιοδήποτε προϊόν, αναγνωρίζει και σέβεται τη γη και τη βιοποικιλότητα σαν κοινά αγαθά, προστατεύει τη διαφορετικότητα των φυτικών ποικιλιών και των φυσικών πόρων, υποστηρίζει τους μικρούς παραγωγούς, εγγυάται τη διατροφική ασφάλεια, ανοίγει δρόμους και συμβάλλει στην αναγέννηση άγονων περιοχών, σέβεται την εργασία, εφαρμόζει αυστηρά κριτήρια για την ευζωία των ζώων, παράγει προϊόντα υψηλής ποιότητας, με σεβασμό στον άνθρωπο και στο περιβάλλον
Στη μελέτη που ακολουθεί -ΒΙΟ ΣΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ, 2011-, καταγράφονται τα πιο σημαντικά ευρήματα της ανάλυσης και επεξεργασίας των στοιχείων, αναφορικά με την εξέλιξη της βιολογικής γεωργίας, έως την 31η Δεκεμβρίου 2010 και δίδονται συγκριτικά στοιχεία και πίνακες κυρίως με το 2009, αρχή της οικονομικής αβεβαιότητας και κρίσης στη χώρα μας
Στοιχεία για το 2011, χρονιά περαιτέρω όξυνσης της κρίσης, δεν υπάρχουν διαθέσιμα, τα οποία θα αναμείνουμε με έκδηλο ενδιαφέρον, για να διαβάσουμε μαζί με όλους τους συντελεστές του βιολογικού κλάδου, τις πιθανές ζημιές που αυτή η κρίση προκάλεσε
Η πρώτη εκτίμηση είναι, ότι, η σταθερή και αυξητική πορεία της βιολογικής γεωργίας και της κατανάλωσης βιολογικών προϊόντων των τελευταίων χρόνων, φαίνεται να ανακόπτεται το 2010, συνάρτηση της οικονομικής κρίσης, αλλά και της ολοκλήρωσης της πενταετούς επιδότησης, κατά την οποία μέρος των παραγωγών εγκαταλείπει την παραγωγική διαδικασία
Σύμφωνα λοιπόν με τα αναρτημένα στοιχεία στην ιστοσελίδα www.minagric.gr, του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, τα οποία αθροιστικά προέκυψαν από τα στοιχεία που ετησίως υποχρεούνται να προσκομίζουν οι Φορείς Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων, την 31 Δεκεμβρίου 2010 η Βιολογική Γεωργία στην Ελλάδα παρουσιάζει την εξής εικόνα
Η έκταση της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα ανέρχεται σε ποσοστό 3,7% (συμπεριλαμβανομένων των βοσκότοπων), σε σύγκριση με την αντίστοιχη έκταση του συνόλου της χώρας (καλλιεργήσιμη 32.474.000 στρ. + 51.378.000 στρ. βοσκότοποι, στοιχεία 2008)
Στη βιολογική γεωργία δραστηριοποιούνται 22.860 παραγωγικές και εμπορικές επιχειρήσεις, ενώ σε 3.098.215 στρέμματα ανέρχονται οι βιολογικές επιφάνειες (καλλιεργήσιμες εκτάσεις, βοσκοτόπια, αγραναπαύσεις), σε μεταβατικό και πλήρες βιολογικό στάδιο
Σε σύγκριση με το 2009, ‘λείπουν’ από τον κλάδο των βιολογικών, 2.424 επιχειρηματίες (-9,6%)
Στις βιολογικές εκτάσεις παρατηρείται μικρότερη ποσοστιαία μείωση (-5%) ή 164.307 στρέμματα
2. Επιχειρηματίες (αριθμός επιχειρηματιών και είδος δραστηριότητας
Αναλυτικότερα, από την ανάλυση και επεξεργασία των στοιχείων του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (Διεύθυνση Βιολογικής Γεωργίας), αναφορικά με τους επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται στη βιολογική γεωργία, στις 31 Δεκεμβρίου 2010, προκύπτει ότι
⇒ οι εγγεγραμμένοι επιχειρηματίες του κλάδου είναι 22.860, κατανεμημένοι ως εξής: 21.270 παραγωγοί, 1.557 μεταποιητές, 5 εισαγωγείς, 28 άλλοι επιχειρηματίες, χονδρέμποροι, διακινητές κ.α.
⇒ Στο 93% ανέρχονται οι παραγωγοί, στο σύνολο των επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνται στη βιολογική γεωργία
⇒ Το 2010, σε σύγκριση με το 2009 προκύπτει συνολικά μείωση των επιχειρηματιών κατά 9,6%
• οι παραγωγικές επιχειρήσεις μειώνονται κατά 10,1%
• μικρή αύξηση παρουσιάζει ο αριθμός των μεταποιητικών επιχειρήσεων
• οι εισαγωγικές μειώνονται από τις 11 στις 5 ενώ
• μεγάλη είναι η μείωση των μεικτών επιχειρήσεων, σε ποσοστό που ξεπερνάει το 58%
• Στις εγγεγραμμένες επιχειρήσεις δεν υπολογίζεται το σύνολο των σημείων λιανικής πώλησης (όπως καταστήματα βιολογικών προϊόντων, σουπερμάρκετ, βιολογικές λαϊκές αγορές, μανάβικα), γιατί με βάση τον κανονισμό (ΕΚ) αρ. 834/2007, αλλά και την ελληνική νομοθεσία και πρακτική δεν νοούνται ελεγχόμενοι χώροι. Όπως δεν λαμβάνονται υπόψη και οι απευθείας πωλήσεις στο κτήμα, μέσω διαδικτύου και τα καταστήματα εστίασης, που συνολικά ξεπερνούν τις 1.000 μονάδες
Παραγωγοί: επιχειρηματίες της πρωτογενούς παραγωγής (φυτικής και ζωικής
Μεταποιητές: επιχειρηματίες οι οποίοι συντηρούν, μεταποιούν προϊόντα βιολογικής παραγωγής, (περιλαμβάνεται η σφαγή ζώων και η μεταποίηση κρέατος
Εισαγωγείς: εισαγωγείς βιολογικών προϊόντων από τρίτες χώρες με σκοπό την εμπορί
Μεικτές: επιχειρηματίες οι οποίοι ασχολούνται με περισσότερες από μια δραστηριότητες
2.1 Συγκριτικά στοιχεία για τις «βιολογικές» περιφέρειες και νομού
(Αριθμός και ποσοστά παραγωγών & μεταποιητών ανά περιφέρεια και νομό - στοιχεία 2007
Οι περιφέρειες και οι νομοί με τις περισσότερες επιχειρηματικές μονάδες (παραγωγούς, μεταποιητές, εισαγωγείς, μεικτές), σε σχέση με το σύνολο της «βιολογικής» Ελλάδας (στοιχεία έτους 2007), είναι κατά σειρά
2.1.1 Περιφέρειες- Δυτικής Ελλάδας με 4.464 μονάδες -4.363 παραγωγούς και 101 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 18,7
- Πελοποννήσου με 3.834 μονάδες (3.520 παραγωγούς και 314 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 16,1
- Θεσσαλίας με 3.365 μονάδες (3.273 παραγωγούς και 92 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 14,1
- Κεντρικής Μακεδονίας με 2.754 μονάδες (2.629 παραγωγούς και 125 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 11,6
- Β. Αιγαίου με 2.514 μονάδες (2.429 παραγωγούς και 85 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 10,6
- Κρήτης με 2.071 μονάδες (1.858 παραγωγούς και 213 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 8,7
- Στερεάς Ελλάδας με 1.456 μονάδες (1.399 παραγωγούς και 57 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 6,1
- Ανατολικής Μακεδονίας, Θράκης με 1.438 μονάδες (1.383 παραγωγούς και 55 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 6
- Δυτικής Μακεδονίας με 720 μονάδες (695 παραγωγούς και 25 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 3
- Ηπείρου με 503 μονάδες (480 παραγωγούς και 23 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 2,1
- Αττικής με 335 μονάδες (187 παραγωγούς και 148 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 1,4
- Ιονίων Νήσων με 291 μονάδες (271 παραγωγούς και 20 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 1,2
- Ν. Αιγαίου με 81 μονάδες (70 παραγωγούς και 11 μεταποιητές/μεικτές) και ποσοστό 0,3
2.1.2 Νομοί- Ν. Αιτωλοακαρνανίας με 3.659 μονάδες και ποσοστό 14,8
- Ν. Λέσβου με 2.168 μονάδες και ποσοστό 8,8
- Ν. Λάρισας με 1512 μονάδες και ποσοστό 6,1
- Ν. Μαγνησίας με 1315 μονάδες και ποσοστό 5,3
- Ν. Λακωνίας με 1309 μονάδες και ποσοστό 5,3
- Ν. Μεσσηνίας με 1104 μονάδες και ποσοστό 4,7
- Ν. Ηρακλείου με 953 μονάδες και ποσοστό 3,9
- Ν. Φθιώτιδας με 939 μονάδε
- Ν. Έβρου με 773 μονάδε
- Ν. Κορινθίας με 680 μονάδε
- Ν. Κιλκίς με 59
- Ν. Χαλκιδικής με 588 μονάδε
- Ν. Θεσσαλονίκης με 563 μονάδε
Με τις λιγότερες μονάδες, σε σχέση με το σύνολο της χώρας, είναι κατά σειρά
- Ν. Ευρυτανίας με 1
- Ν. Δωδεκανήσου με 2
- Ν. Κερκύρας με 3
- Ν. Καστοριάς με 4
3. Εκτάσεις βιολογικής γεωργίας (αριθμός και είδος καλλιεργειών) -Το σύνολο των εκτάσεων της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα (καλλιεργήσιμες + βοσκότοπους) ανέρχεται στα 3.098.215 στρέμματα
- Σε ποσοστό 3,7% ανέρχεται η έκταση της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα (συμπεριλαμβανομένων των βοσκότοπων), σε σύγκριση με την αντίστοιχη έκταση του συνόλου της χώρας (καλλιεργήσιμη 32.474.000 στρ. + 51.378.000 στρ. βοσκότοποι, στοιχεία 2008)
- Τα 1.576.064 στρ. (51%) αποτελούν οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις και αντίστοιχα τα 1.522.151 (49%) οι βοσκότοποι
- Μειώθηκαν κατά 164.307 (-5,1%) τα στρέμματα συνολικά της βιολογικής γης το 2010 σε σύγκριση με το 2009, από 3.262.522 στρ. σε 3.098.215 στρ
- Μείωση παρουσίασε και ο αριθμός των καλλιεργήσιμων εκτάσεων σε σχέση με το 2009 κατά 7,6%
- Τα 2.925.830 στρ. (96%), βρίσκονται σε πλήρες βιολογικό στάδιο και τα 172.381 στρ (4%) σε μεταβατικό
3.1. Κατηγορίες καλλιεργειών (καταμερισμός εκτάσεων), 2010• Οι αροτραίες, ως ομάδα καλλιεργειών που περιλαμβάνει (δημητριακά, παραγωγή ζωοτροφών
βιομηχανικά φυτά, ελαιούχοι καρποί, κλωστικά, αρωματικά φυτά και βότανα, σανοδοτικά φυτά κλπ), καταλαμβάνει έκταση 848.005 στρ. και ποσοστό 27,4%
• Ακολουθούν οι μόνιμες καλλιέργειες (οπωροφόρα, εσπεριδοειδή, αμπέλι, ελιά) με 667.145 στρ. και ποσοστό 21,5%
• Τα κηπευτικά γενικά καταλαμβάνουν 23.444 στρ. και ποσοστό μόλις 0,8%
• Η αγρανάπαυση με 28.981 στρ. και 0,9%
γεωργίας στην Ελλάδα (3.098.215 στρ.) κατά φθίνουσα σειρά είναι
- Κυρίαρχη βιολογική καλλιέργεια για την Ελλάδα παραμένει η καλλιέργεια της ελιάς με 569.701 στρ. και ποσοστό 18,4%
- Τα δημητριακά (σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, αραβόσιτος κλπ) με 351.896 στρ. και ποσοστό 11,4%
- Τα σανοδοτικά φυτά (μονοετή, πολυετή, λειμώνες) με 297.840 στρ. και 9,6%
- Άλλες αροτραίες καλλιέργειες με 79.497 στρ. και 2,6%
- Βιομηχανικά φυτά με 60.704 στρ. και 2%
- Καρποί για παραγωγή ζωοτροφών με 57.233 και 1,85%
- Το αμπέλι με 50.014 στρ. και ποσοστό 1,6%
- Οπωροφόρα με 27.760 στρ. και 0,9%
- Ελαιούχοι καρποί (ηλίανθος, σόγια, κράμβη, λινάρι κά) με 26.294 στρ. και 0,9%
- Κηπευτική γη με 23.444 στρ. και 0,8%
- Εσπεριδοειδή με 19.087 στρ. και 0,6%
- Βότανα, αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά με 18.038 στρ. και 0,6%
- Κλωστικά φυτά (βαμβάκι) με 15.336 στρ. και 0,5%
- Τα όσπρια με 8.487 στρ. και ποσοστό 0,3%
- Αγρανάπαυση με 28.981 στρ. και 0,9%
3.3 Συγκριτικά στοιχεία για μεμονωμένες καλλιέργειες βιολογικής γεωργίας στο σύνολο των αμιγώς καλλιεργήσιμων εκτάσεων, χωρίς τους βοσκότοπους (ως στατιστικά δεδομένα)Ως επιφάνεια βιολογικής γεωργίας σε μια χώρα, νοούνται όλες οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις, μαζί με τους βοσκότοπους και τις αγραναπαύσεις
Οι βοσκότοποι στην Ελλάδα (στοιχεία 2008), δηλαδή η επιφάνεια που χρησιμοποιείται για τη βόσκηση των ζώων (δασικοί, δασολίβαδα, ποολίβαδα, θαμνολίβαδα, φρυγανολίβαδα) καλύπτουν έκταση 51.378.000 στρέμματα, δηλαδή το 40% της χώρα
• Στις αμιγώς καλλιεργήσιμες εκτάσεις, τα 1.431.295 στρ. (91%) βρίσκονται σε πλήρες βιολογικό στάδιο και τα 144.765 στρ. (9%) σε μεταβατικό
Συγκρίνοντας την βιολογικά καλλιεργήσιμη έκταση (1.576.064 στρ.), με το σύνολο της καλλιεργήσιμης επιφάνειας της χώρας (32.474.000 στρ), στοιχεία 2008, προκύπτει ότι
⇒ Η αμιγώς καλλιεργήσιμη έκταση (βιολογική), καταλαμβάνει το 4,9%, σε σύγκριση με το σύνολο της καλλιεργήσιμης γης (χώρας)
Συγκρίνοντας τις παρακάτω καλλιέργειες με το σύνολο των βιολογικά καλλιεργήσιμων εκτάσεων (δηλ. με τα 1.576.064 στρ. και όχι με τα 3.098.215 στρ., που είναι το σύνολο της βιολογικής επιφάνειας στην Ελλάδα), προκύπτουν τα εξής ποσοστά
• Οι αροτραίες καλλιέργειες με 848.005 στρ. καταλαμβάνουν ποσοστό 53,8% στο σύνολο των καλλιεργήσιμων βιολογικών εκτάσεων
• Ενώ ακολουθούν οι μόνιμες δενδρώδεις καλλιέργειες με 667.145 στρ. με ποσοστό 42,3%
• Τα κηπευτικά με 23.444 στρ. και ποσοστό 1,5%
• Κυρίαρχη βιολογική καλλιέργεια για την Ελλάδα παραμένει η καλλιέργεια της ελιάς με 569.701 με ποσοστό 36,1%
• Τα δημητριακά (σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, αραβόσιτος κλπ) με 351.896 στρ. και ποσοστό 22,3%
• Τα σανοδοτικά φυτά (μονοετή, πολυετή, λειμώνες) με 297.840 στρ. και 18,9%
• Το αμπέλι με 50.014 στρ. και ποσοστό 3,2%
• Τα όσπρια με 8.487 στρ. και ποσοστό 0,5%
Για πρώτη φορά το 2010 εισάγεται μια νέα δραστηριότητα, αυτή της ιχθυοκαλλιέργειας με δύο επιχειρήσεις
Οι παρασκευαστές ποτών αποτελούν την εξαίρεση στην πτωτική τάση της μεταποιητικής δραστηριότητας, αφού αυξάνονται αριθμητικά κατά 93 μονάδες και ποσοστό 29,9%
Από τις 2.057 μεταποιητικές επιχειρήσεις, οι 759 (36,9%) ασχολούνται με την επεξεργασία ελαιολάδου και άλλων ελαίων. Συγκεκριμένα η εικόνα των διαφόρων δραστηριοτήτων συγκριτικά με το 2009 έχει ως εξής
- Επεξεργασία κρέατος ………………………………………………………. -41,7
- Μεταποίηση-Τυποποίηση οπωροκηπευτικών ………………… -46
- Επεξεργασία ελαιόλαδου …………………………………….............. -15,3
- Επεξεργασία προϊόντων γάλακτος ………………………………….. -32
- Παρασκευή προϊόντων αλευροποιίας …………………………….. -44,6
- Παρασκευή ζωοτροφών ………………………………………………….. -25
- Παρασκευή ειδών αρτοποιίας και ζαχαροπλαστικής ……… -46,1
- Παρασκευή ποτών ……………….……………………………………….... 29,9
Το 2010 εκτρέφονται με βιολογικές μεθόδους 950.268 ζώα (δεν υπολογίζεται ο αριθμός των κυψελών), λιγότερα κατά 65.722 κεφάλια ή -6,5% σε σχέση με το 2009, (πίνακας 5)
Σε σχέση με το 2009, αύξηση παρατηρείται μόνο στην εκτροφή των πουλερικών κατά 102.507 κεφάλια και ποσοστό 38,5%. Οι υπόλοιπες κατηγορίες ζώων σε σχέση με το 2009 παρουσιάζουν μείωση
- Βοοειδή ………………………………………… -19,3
- Πρόβατα ………………………………………. -19,2
- Αίγες …………………………………………….. -26,7
- Χοίροι …………………………………………… -21,3
- Πουλερικά ……………………………………. 38,5
- Κυψέλες μελισσών ………………………. -4,2
6. Η Βιολογική Γεωργία στην Ελλάδα την 31η Δεκεμβρίου 2010, σε αριθμούςΑκολουθούν συνοπτικά τα κυριότερα αντιπροσωπευτικά δεδομένα της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα για τις βιολογικές εκτάσεις, τον αριθμό των επιχειρηματιών, τις κυριότερες καλλιέργειες, το ζωικό κεφάλαιο
⇒ Σε ποσοστό 3,7% ανέρχεται η έκταση της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα (συμπεριλαμβανομένων των βοσκότοπων), σε σύγκριση με την αντίστοιχη έκταση του συνόλου της χώρας (32.474.000 στρ. καλλιεργήσιμη γη + 51.378.000 στρ. βοσκότοποι - στοιχεία 2008)
⇒ Σε 3.098.215 στρέμματα ανέρχονται οι βιολογικές εκτάσεις (καλλιεργήσιμες, βοσκοτόπια, αγραναπαύσεις), σε μεταβατικό και πλήρες βιολογικό στάδιο
⇒ Στη βιολογική γεωργία δραστηριοποιούνται 22.860 επιχειρήσεις (παραγωγοί, μεταποιητές, εισαγωγείς, μεικτές επιχειρήσεις)
⇒ Στο 93% ανέρχονται οι παραγωγοί, στο σύνολο των επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνται στη βιολογική γεωργία
⇒ Μείωση των επιχειρηματιών κατά 9,6% καταγράφεται το 2010, σε σύγκριση με το 2009
⇒ Στα 74 στρέμματα ανέρχεται η μέση έκταση καλλιέργειας ανά παραγωγό (κλήρος)
⇒ Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις στη βιολογική γεωργία ανέρχονται σε 1.576.064 στρέμματα και ποσοστ
51% στο σύνολο της βιολογικής επιφάνειας
⇒ Το σύνολο των βοσκοτόπων καταλαμβάνει 1.522.151 στρέμματα και ποσοστό 49%, στο σύνολο της βιολογικής επιφάνειας
⇒ Η καλλιέργεια της ελιάς με 569.701 στρ. και ποσοστό 18,4% παραμένει κυρίαρχη βιολογική καλλιέργεια στην Ελλάδα
⇒ Μειώθηκε κατά 437 μονάδων (-17,5%) ο αριθμός των μεταποιητικών δραστηριοτήτων το 2010, σε σχέση με το 2009
⇒ Μείωση κατά 65.722 κεφάλια (-6,5%) παρουσιάζει και το ζωικό κεφάλαιο το 2010, σε σχέση με το 2009
⇒ Στη βιολογική κτηνοτροφία εκτρέφονται με βιολογικές μεθόδους 950.268 ζώα (δεν υπολογίζεται ο αριθμός των κυψελών)
⇒ Στο 3,9% ανέρχεται το ποσοστό των παραγωγών που παράγουν βιολογικά (21.270) σε σύγκριση με τον συνολικό ενεργό αγροτικό πληθυσμό στην Ελλάδα (551.000), το 2010
6.1 Σύγκριση των βασικών βιολογικών καλλιεργειών με ομοειδείς συμβατικέ
Στην επόμενη ενότητα συγκρίνονται οι βασικές βιολογικές καλλιέργειες (στοιχεία 2010), με τις αντίστοιχες ομοειδείς της συμβατικής γεωργίας
⇒ To σύνολο των ελαιώνων που καλλιεργούνται βιολογικά υπολογίζεται περίπου στο 7,1% σε σύγκριση με το σύνολο των συμβατικών ελαιώνων
⇒ Οι δενδρώδεις υπολογίζονται στο 6,6%
⇒ Οι αροτραίες στο 4,2%
⇒ Τα αμπέλια στο 4,1%
⇒ Τα εσπεριδοειδή στο 3,3%
⇒ Τα κηπευτικά γενικά στο 2,3%
⇒ Τα σημεία πώλησης σε όλη την επικράτεια της χώρας, υπολογίζονται σε περισσότερα από 1000, με 480 καταστήματα βιολογικών προϊόντων (Αττική 210, Επαρχία 270), τα υπόλοιπα είναι λαϊκές, μανάβικα και υποκαταστήματα αλυσίδων σούπερ μάρκετ, (στοιχεία 2008)
Του Κώστα Παζαρακιώτη
Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη
